projects_3_LOTR

9. Orth Arwoedh an Hoba ow Tonsya

Nessa Skrif - Second Draft (checked & updated to Gerlyver Meur 3rd edition)

Brenn o penndre Tirvrenn, ranndir annedhys byghan, haval orth ynys yn mysk an tiryow gwag oll a-dro dhedhi. Keffrys ha Brenn hy honan, yth esa Selva1 dhe du arall an vre, Downans yn nans down nebes pella dhe’n est, hag Argoes2 dhe amal an Gwydhegoes3. Ow korwedha a-dro dhe Vrevrenn4 ha’n trevow, yth esa pow byghan a barkow ha gwydhegi dov nag o namoy es nebes mildiryow a-les.

Gwer Vrenn o gell aga gols, ledan, ha nebes berr, lowen hag anserghek: nyns ens i gwas dhe nagonan; mes i o kowethekka ha kottha gans Hobbytow, Korryon, Elfow hag annedhysi erell an norvys a-dro dhedha es dell o (po yw) usys dhe Dus Vras. Herwydh aga henhwedhlow aga honan, i o an kynsa annedhysi ha diyskynnysi an kynsa gwer a wandras y'n West an norvys kres. Nebes anedha hepken re dreusvewsa dre ahwer an Hendhydhyow; mes pan dhehwelsa an Vyghternyow arta dres an Mor Meur, i re gavsa Gwer Vrenn ena hwath, hag yth esens i ena hwath, pan dhisliwsa kov a'n Vyghternyow goth y'n gwels.

Y'n dydhyow na, ny drevesigsa Gwer erell mar bell y'n west, po a-ji dhe gans lew a'n Shayr. Mes, yn tiryow gwyls dres Brenn, yth esa gwandrysi gevrinek. Tus Vrenn a's henwis Pellgerdhoryon6, ha ny wodhyens i travydh yn kever aga dallethvos. I o hirra ha tewlla ages Gwer Vrenn ha tus a grysi bos galloesow koynt a weles ha klewes dhedha, ha godhvos a yethow ydhyn hag enevales. I a wandras herwydh aga bodh war-tu ha'n soth hag an est bys y'n Menydhyow Niwlek; mes nyns esa saw nebes anedha lemmyn ha nyns ens i gwelys saw nammenowgh. Pan

wrens i omdhiskwedhes i a dhri nowodhow dhiworth pell dhe-ves ha hwedhla hwedhlow koynt ankovhes ha tus a woslowi orta yn ter; mes ny dho ha bos gwerin Brenn kowethek gansa.

Ynwedh, yth esa teyluyow hobbyt pals y'n Dirvrenn; hag i a leveris i dhe vos an kottha trevesigeth hobbyt y'n norvys, onan a veu fondys kyns bos treusys an Vannawin ha trevesigys an Shayr. I a driga, y'n brassa rann, yn Selva, kynth esa nebes anedha yn Brenn hy honan, yn arbennik dhe ledrow ughella an vre, a-ugh chiow Gwer. An Werin Vras ha'n Werin Vyghan (dell henwens i an eyl dh'y gila) o kowethek lowr, ow tyghtya aga negys aga honan herwydh aga fordhow aga honan, mes an dhiw bobel a omweli yn hwir avel rannow a res Gwerin Vrenn. Nyns esa le vyth arall y’n norvys mayth o kevys an ordenans koynt (mes splann) ma.

Ny wre vyajya Gwerin Vrenn, na vras na vyghan, lieskweyth; ha negys an peder tre o an pennvater dhe-les dhedha. Treweythyow, hobbytow Vrenn eth bys yn Boghdir, po Eskwartron; mes kyn nag o aga thir byghan skant namoy es unn jydh yn unn varghogeth war-tu ha’n est diworth Pons Bannawin, ny’n godriga Hobbytow an Shayr saw yn anvenowgh. Boghdirwas treweythus po Touk aventurus a dho dhe’n tavern rag godriga dre nos po diw, mes yth esa henna ow tos ha bos moy ha moy anusadow. Hobbytow an Shayr a elwi an re yn Brenn, ha re erell a driga yn-mes an emlow, ‘Meswesyon5’, ha skant ny attendyens i orta, dre ragvreusi i dhe vos andhidhurek hag andoeth.

Yth esa, martesen, moy a Veswesyon keskerys a-dro yn West an Norvys ages dell dhismygi tus an Shayr y’n dydhyow na. Nebes anedha, heb dout, o loselwesyon, parys dhe bala toll yn neb torrlann ha triga dre dermyn mar bell dell o da gansa hepken. Mes yn Tirvrenn, yn neb kas, an hobbytow o reowtadow ha sewen, ha nyns ens i trevesigyon namoy es aga henderow pell a-ji y’n Shayr. Nyns o ankovhes hwath bos meur a vyajyans ynter an Shayr ha Brenn nans o hirneth. Yth esa goes Brenn y’n Bannavoghyon dell hevelis.

Yth esa a-dro dhe gans chi a ven a’n Werin Vras yn Brenn, a-ugh an Fordh an brassa rann anedha, ow klysa war an run gans fenestri ow mires war-tu ha’n west. Dhe’n tu na, ow kul moy es hanter kylgh a-dhiworth an vre hag ow tehweles dhedhi, yth esa tommenn dhown gans ke tew dhe’n tu a-ji. An fordh a dreusi honna dre gons; mes y’n le may pechya hi an ke, lettys o gans yet veur. Yth esa yet arall y’n korn soth y’n le may hasa an Fordh diworth an dre. An yetys a veu deges nosweyth; mes tamm a-ji dhedha yth esa porthorjiow byghan rag an gwithysi-yet.

Ryb an Fordh, y’n le may stumma hi a-dhyghow a-dro dhe sel an vre, yth esa tavern bras. Drehevys veu nans o termyn pell, pan o brassa dre bell daromres an Fordh. Desedhys o Brenn orth keskeveryans koth a hynsow; hen fordh arall a dreusi an Fordh Est nebes dres an dommenn dhe benn west an dre, hag yn dydhyow kyns Gwer ha tus divers erell re vyajsa lieskweyth warnedhi. Koynt avel Nowodhow dhiworth Brenn o lavar hwath y’n Eskwartron, ow pesya a-dhia an dydhyow pan allsa bos klewys nowodhow a-dhiworth North, Soth, hag Est y’n tavern, ha pan wre mos lieskweythha hobbytow an Shayr rag y glewes. Mes Tiryow an North re beu ynyal dre dremyn bell, ha ny veu devnydhys an Fordh North lemmyn saw nammenowgh: gordevys gans gwels o, ha tus Brenn a’s henwis an Glaslergh.

Yth esa Tavern Brenn ena hwath, byttegyns, ha’n ost o den a vri. Y ji o kuntellva rag an re diek, tavosek ha govynnus yn mysk an annedhysi, bras ha byghan, an peder tre; ha godrigva rag Pellgerdhoryon ha gwandryadesow erell, ha rag tremenysi a vyajya hwath (korryon y’n brassa rann) dre’n Fordh Est, dhe ha dhiworth an Menydhyow.

Tewl o, hag yth esa ster gwynn ow splanna, pan dheuth wor’tiwedh Frodo ha’y gowetha dhe growsfordh an Glaslergh ha dos yn ogas dhe’n dre. I a dheuth dhe’n Yet-west ha gweles bos deges, mes orth daras an annetter dresti, yth esa gour a’y esedh. Ev a lammas yn-bann, kyrghes lugarn ha mires orta gans marth dres an yet.

‘Pandr’a vynnowgh, hag a ble’th owgh hwi devedhys?’ a wovynnas ev yn karow.

Yth eson ni ow mos dhe’n tavern omma,’ a worthybis Frodo. ‘Yth eson ni ow vyajya war-est ha ny yllyn ni mos pella haneth.’

‘Hobbytow! Peswar hobbyt! Diworth an Shayr herwydh aga hows,’ a leveris an gwithyas-yet, yn fedhel haval ev dhe gewsel dhodho y honan. Ev a lagattas orta yn tewl dre bols, hag ena igeri an yet yn lent ha’ga gasa marghogeth dredhi.

‘Ny welyn ni gwerin an Shayr ow marghogeth war an Fordh dre nos lieskweyth,’ a besyas ev, dell hedhsons i pols ryb y dharas. ‘Gav dhymm mayth omwovynnav py negys eus dhywgh est a Vrenn? Pyth yw agas hanow, mar mynnowgh?’

‘Agan hanow ha’gan negys yw dhyn ni agan honan, ha nyns yw henna tyller da dh’aga dadhla dell hevel dhymm,’ yn medh Frodo. Nyns o da ganso na semlans an gour na don y lev.

‘Agas negys yw dhywgh hwi agas honan, heb dout,’ a leveris an gour; ‘mes ow negys vy yth yw dhe wul govynnow nosweyth.’

‘Ni yw hobbytow a-dhiworth Boghdir, hag yma hwans dhyn vyajya ha godriga orth an tavern omma,’ yn-medh Merri. ‘Mr Bannavogh ov vy. Yw henna lowr ragos? Gwerin Brenn o tus teg aga lev dhe dremenysi, yndella re glewsen vy.’

‘Da lowr, da lowr!’ a leveris an gour. ‘Ny vynnis vy drogvrys. Mes martesen hwi a vydh perthi govynnow a-dhiworth tus erell dres Densel koth dhe’n yet. Yma tus goynt a-dro. Mar pesyowgh dhe’n Hoba, hwi a vydh gweles bos gwestoryon erell ena.’

Ev a leveris dhedha ‘nos dha’, ha ny leversons i travyth moy; mes Frodo a allas gweles dre wolok an lugarn an gour dhe vires orta hwath yn hwovynnus. Da o ganso klewes an yet ow tegea yn unn seni a-dryv dhedha, hag i ow marghogeth war-rag. Ev a omwovynnas prag yth o mar wogrysek an gour, ha mars esa nebonan ow hwilas nowodhow a-dro dhe vagas a hobbytow. Gandalf martesen. Martesen ev a dheuth hag i lettys y’n Koes ha dhe’n Goenyow. Mes yth esa neppyth yn lev ha fara an gwithyas-yet a wrug dhodho omglewes anes.

An gour a lagattas war aga lergh dre bols hag ena ev a dhehwelas dh'y ji. Distowgh wosa ev dhe dreylya dhiworth an yet, furv tewl a gramblas skav dresti ha teudhi yn skeusow an stret.

An hobbytow a varghogas war-rag yn-bann leder es, ow treusi nebes chiow anstegys, ha hedhi a-rag an tavern. Dh'aga dewlagas, yth esa semlans bras ha koynt dhe'n chiow. Sam a lagattas yn-bann orth an tavern gans tri leur ha lies fenester, hag ev a omglewas bos ownekhes y golonn. Ev re dybsa ev dhe dhos erbynn kewri hirra ages gwydh, ha kroaduryon erell euthekka hwath, dhe neb termyn der y vyaj; mes y'n eur na, y gynsa gwel a Wer ha'ga chiow hir o lowr, yn hwir yth o re orth penn tewl dydh skwithus. Yn y vrys ev a dhysmygis mergh du ow sevel, dibrys yn skeusow an garth-tavern, ha Marghogyon Dhu ow kyki yn-mes diworth fenestri tewl a-wartha.

'N’wren ni gwith’ omma dre'n nos, ‘wren ni syrr?' a dhiskleryas ev. 'Mars eus hobbytow y'n ranndir ma, prag n’wren ni hwilas nebes ‘vynn agan ostya? Trevethekka7 via.'

'Pyth yw kamm gans an tavern?' a leveris Frodo. Tom Bombadyl a'n kommendyas. Trevethek lowr a-ji yw dell waytyav.'

Avel chi hweg lowr o semlans an tavern dhe dhewlagas a'n aswonni, a-dhiworth yn-mes keffrys hag a-ji. Yth esa y dalenep a-hys an Fordh, hag yth esa dew gilystynnans8 war dir treghys nebes yn ledrow isella an vre, hag a-dhelergh yth esa fenestri an nessa leur dhe'n keth nivel ha'n dor. Yth esa gwarak ledan a-ugh fordh yn garth ynter an dhew gilystynnans, hag a-gledh yn-dann an warak yth esa daras bras dhe benn nebes gradhow ledan. An daras o igor ha golok a livas anodho. A-ugh an warak yth esa lugarn hag yn-danno yth esa, ow leska, arwoedh bras: hoba tew gwynn ow sevel orth y sav war y dhiwarr a-dhelergh. A-ugh an daras yth esa lytherennow payntys gwynn: AN HOBA OW TONSYA gans BARLIWAS BAYDHELENN. Meur a'n fenestri isella a dhiskwedhas golowys a-dryv kroglennow tew.

Hag i owth hokya yn-mes y'n tewlder, nebonan a-ji a dhallathas kana kan lowen, ha lies lev lowenek a geskanas an vurdhenn yn ughel. I a woslowas orth an son kennerthek ma dre bols hag ena diyskynna a-dhiworth aga hoba. An gan a worfennas hag y teuth tardh a hwarth ha takyans.

I a hembronkas aga hoba yn-dann an warak, aga gasa ow sevel y'n garth hag yskynna an gradhow. Frodo eth war-rag ha nammna wrug ev bonkya erbynn gour berr tew blogh y benn ha rudh y fas. Gwiskys o ev gans apron gwynn, hag yth esa ev ow fistena yn-mes a unn daras hag a-ji dre dharas arall, ow toen servyor beghys gans kruskynnow leun.

'A yllyn ni - ' a dhallathas Frodo.

'Hanter mynysenn, mar mynnydh!' a armas an gour dres y skoedh, ha disomdhiskwedhes yn klappyans a levow ha kommol a vog. Wosa pols berr ev a dheuth yn-mes arta, ow sygha y dhewdhorn orth y apron.

'Gorthugher da, mester byghan!' yn-medh ev, yn unn warrgromma. 'Pandr'a via dha vynnas?'

'Gweliow rag peswar, ha marghti rag pymp hoba, mar kyll bos gwrys. Os ta Mester Baydhelenn?'

'Gwir! Baydhelenn yw ow hanow. Barliwas Baydhelenn dhe'th servya! Esowgh hwi a'n Shayr? a leveris ev, ha distowgh ev a hwattyas y dhorn dh'y dal, avel ev owth assaya perthi kov a neppyth. 'Hobbytow!' a grias ev. 'Lemmyn, prag yth ov vy daskovhes a neppyth? Pyth yw agas hanow mar mynnowgh, syrrys?'

'Mr. Touk ha Mr. Bannavogh,' yn-medh Frodo; 'ha hemm yw Sam Gamji. Ow hanow vy yw Tollvre.'

'Dar!' a leveris Mr Baydhelenn, yn unn grakkya y vysies. Gyllys yw arta! Mes y fydh dehweles, pan vo termyn lowr dhymm tybi. Fistenys dres eghenn ov; mes y fydhav assaya gul neppyth ragowgh. Nyns yw saw anvenowgh may hwelyn ni bagas a-dhiworth an Shayr y'n dydhyow ma, hag y fia edrek dhymm mar ny allen vy agas ostya. Mes yma bush y'n chi haneth a'n par ma nag esa dre dermyn pur hir. Nevra ny wra hi glaw heb dinewi, dell leveryn yn Brenn.

'Hou! Nob!' a armas ev. 'Ple'th esos'ta, ty sygerdroes9? Nob!'

'Ow tos, syrr! Ow tos! Hobbyt lowen y semlans a derlammas war dharas, gweles an vyajoryon, hedhi stag ha lagatta orta gans les meur.

'Ple'ma Bob?' a wovynnas an ost. 'A n’wodhydh? Wel, kyv e! Skon! Nyns eus hwegh garr dhymm, na hwegh lagas! Lever orth Bob bos pymp hoba ha res dhedha marghti. Res y’dhodho kavoes spas lowr yn neb maner.' Nob a wynkyas ha goresek dhe-ves yn dann vinhwerthin.

'Lemmyn, pandr'a vynnis vy leverel?' yn-medh Mr. Baydhelenn, ow ponkya orth y dal. ‘Unn dra a herdh yn-mes hy ben, de’leverir. Pur vysi ov haneth, yma ow fenn ow troyllya. ‘Ma bagas a dheuth a-hys an Glaslergh dhiworth tiryow Soth nyhewer - ha henn o koynt lowr yn kynsa. Ena, yma bagas a gorryon ow mos dhe'n West a dheuth haneth. Ha hwi lemmyn. Mar ny vewgh hwi hobbytow, yma dout dhymm bos ostyans ragowgh. Mes yma stevell po diw y'n kil’stynnans north ‘veu gwrys yn arbennik rag hobbytow, pan veu drehevys an chi ma. Dhe nivel an dor dell yw gwell dhedha herwydh usadow; fenestri krenn hag oll yw da gansa. ‘Ma govenek dhymm hwi dhe vos attes. Hwi a vynn kavoes soper, heb dout. Seulvegyns. Y'n fordh ma mar mynnowgh!'

Ev a's ledyas pellder berr a-hys hel, hag igeri daras. 'Ottomma parledh byghan teg!' a leveris ev. '’Ma govenek dhymm y vos gwiw. Gav dhymm lemmyn. Pur vysi ov vy. Nyns eus termyn vyth dhe glappya. Res yw dhymm poenya. ‘Th yw ober kales rag diwarr, mes n’wrav vy moenhe. Y fydhav godriga orthewgh arta diwettha. Mars eus hwans dhywgh a neppyth, senewgh an klogh-dorn, ha Nob a vydh dos. Mar n’wra ev dos, senewgh ha garma!'

Ev eth wor'tiwedh ha'ga gasa owth omglewes nebes dianall. Yth esa galloes dhodho a fros dibenn a glapp dell hevelis, pygemmys a fysk a vo dhodho. Yth esens i yn stevell vyghan klys. Yth esa tan byghan splann ow leski y'n oeles, hag a-ragdho yth esa nebes kadoryow isel hag attes. Yth esa moes grenn, kudhys seulabrys gans kweth wynn, ha warnedhi yth esa klogh-dorn bras. Mes Nob, an servyas-hobbyt, a dheuth yn unn fistena hirdermyn kyns i dhe dybi a-dro dh'y seni. Ev a dhros kantolyow, ha servyour leun a blatys. 'Eus hwans dhywgh a neppyth dh’eva, mestrysi?' a wovynnas ev, 'Hag a via da genowgh my dhe dhiskwedhes orthewgh an chambouryow, ha'gas soper ow pos pareusys?'

Golghys ens, owth eva a-dhiworth kruskynnasow down a gorev pan dheuth Mr Baydhelenn ha Nob arta. An voes a veu ordenys yn skon. Yth esa kowl poeth, kigyow yeyn, tartenn mor-dhu, torthow-bara fresk, leghyon a amanynn, ha hanter keus adhves: boes sempel da, mar dha dell vo kevys y'n Shayr, ha trevethek lowr rag teudhi diwettha dout Sam (teudhys yn feur seulabrys dre goethter an korev).

An ost a daryas a-dro pols berr hag ena ev a brofyas dh'agas gasa. 'Martesen y fia da genowgh omjunya gans an kowethyans, wosa koena,' yn-medh ev, hag ev ow sevel ryb an daras. 'Martesen y fia gwell genowgh mos dh'agas gweli. Mes y fia da gans an kowethyans dh'agas dynnerghi, mar pe henna y'gas brys. Ny welyn ni meswesyon - vyajoryon dhiworth an Shayr, gav dhymm - lieskweyth; ha da yw genen klewes tamm a nowodhow, po neb hwedhel po kan a vo y'gas brys. Mes pynag a vo da genowgh! Senewgh an klogh mars eus fowt a neppyth!'

Pur dhiskwithys ha kennerthys o aga cher dhe dhiwedh aga soper (a-dro dhe dri hwarter our ow pesya yn tiwysyk, heb lett dre glapp heb res) mayth erviras Frodo, Pyppyn ha Sam dhe omjunya gans an kowethyans. Merri a leveris bos henna re dagek. 'Y fydhav esedha omma yn kosel ryb an tan dre bols, ha martesen mos yn-mes diwettha rag kavoes hwyth a'n ayr. Bedhywgh war a'gas geryow, ha nag ankevewgh y tal dhis bos ow tiank yn-dann gel, hag yth esowgh hwi hwath orth an pennfordh ha nyns owgh hwi pur bell yn-mes a’n Shayr!'

'Da lowr!' a leveris Pyppyn. 'Omwith! Na dheu ha bos kellys, ha nag ankev bos salowwa a-ji!'

Yth esa an kowethyans yn stevell gemmyn bras an tavern. An kuntelles o bras ha divers dell welas Frodo, wosa bos usys y dhewlagas dhe’n golow. Henn a dheuth, dre vras, a-dhiworth tan-prennyer ow leski yn ughel, drefenn bos godewl an tri lugarn esa ow kregi diworth an kebrow, ha hanter lennys ens i gans mog. Yth esa Barliwas Baydhelenn ow sevel orth an tan, ow kewsel orth nebes korryon ha gwer goynt aga semlans. War an bynkyow yth esa tus dhivers: gwer a Vrenn, nebes hobbytow teythyek (owth esedha ha klappya warbarth), nebes moy a gorryon, ha furvow disliw erell kales aga gweles pell yn skeusow ha kornellow.

Kettoeth ha dell entras hobbytow an Shayr, y teuth keskan a dhynnarghow a-dhiworth an Vrennwesyon. An estrenyon, yn arbennik an re re dheuth a-hys an Glaslergh, a lagattas orta yn hwovynnus. An ost a gommendyas an werin a Vrenn dhe'n wodrigoryon mar skon ma nag ens i sur, kyn klewsons i meur a henwyn, dhe by dus yth esens i. Yth esa dhe'n dus a Vrenn henwyn nebes losoniethel (ha nebes koynt yn diwskovarn dus an Shayr), haval orth Broenwolow, Gaverdhel, Mynktroes, Avalenn, Askalan ha Redenek (keffrys ha Baydhelenn). Yth esa henwyn a'n par na dhe nebes a'n hobbytow. Yth esa meur a Loeslesyon, yn ensampel, dell hevelis. Mes yth esa dhe'n brassa rann anedha henwyn usadow haval orth Torrlann, Broghji, Hirdell, Tewespaler, ha Kowfordhel, ha meur anedha devnydhys y'n Shayr. Yth esa nebes Tollvreow a-dhiworth Selva, ha drefenn na allsons i tybi bos an keth hanow dhedha heb bos unnwoes, i a dhegemmeras Frodo y'ga holonn avel kenderow kellys a-bell.

Hobbytow Brenn o, yn hwir, kowethek ha govynnus, ha kyns pell Frodo a gonvedhas bos res ri neb styryans a-dro dhe'n pyth esa ev ow kul. Ev a leveris bos da ganso istori ha doronieth (orth klewes hemma lies penn a veu shakys, kyn na veu devnydhys an geryow na lieskweyth yn rannyeth Brenn). Ev a leveris ev dhe dybi yn kever skrifa lyver (henn a wrug marth taw), hag yth esa hwans dhodho ha’y gowetha kuntell derivadow a-dro dhe hobbytow trigys yn-mes an Shayr, yn arbennik yn tiryow a'n Est.

Wosa klewes hemma keskan a levow a dardhas. Mar pe hwans dhe Frodo skrifa lyver dhe-wir, ha mar pe lies skovarn dhodho, ev a dhysksa lowr rag nebes chapteryow a-ji dhe nebes mynysennow. Ha mar ny vo henna lowr, rol hir a henwyn a-veu res dhodho, ow talleth gans 'Barliwas Koth omma', may hallsa ev mos dhedha rag kavoes derivadow moy. Mes wosa termyn berr, drefenn na dhallathas Frodo skrifa lyver distowgh, an hobbytow a dhehwelas dh'aga govynnow a-dro dhe hwarvosow y'n Shayr. Nyns o Frodo pur geskomunyek, ha kyns pell yth esa ev owth esedha, y honan, dhe gornell, ow koslowes ha mires a-dro.

Yth esa an Wer ha'n Gorryon ow keskewsel a-dro dhe hwarvosow a-bell ha leverel nowodhow a eghenn hag esa ow tos ha bos aswonnys yn ta. Yth esa ahwer pell dhe-ves y'n Soth, ha dell hevelis, yth esa an Wer re dheuth a-hys an Glaslergh ow kwaya ha hwilas tiryow may kavsens i kres. Gwerin Brenn o tregeredhus mes kler o nag ens i parys dhe dhegemmeres myns bras a estrenyon y'ga fow byghan. Yth esa unn tremenyas, den kammlagasek ha disfaveras ow targana bos moy ha moy a dus ow tos war-north kyns pell. 'Mar nyns yw kevys spas ragdha, i aga honan a vydh y gavoes. Yma reyth dhedha bewya, haval orth tus erell,' a leveris ev yn ughel. Nyns esa semlans pes da dhe'n annedhysi deythyek a-dro dhe'n tybyans.

Ny notyas an hobbytow oll a'n klapp ma, drefenn nag esa bern rag hobbytow y'n termyn na dell hevelis. Nyns o gwirhaval tus vras dhe bysi harber yn tell-hobbyt. Yth esens i owth attendya moy orth Sam ha Pyppyn, neb esa owth omglewes pur attes, ha klappya yn lowen a-dro dhe hwarvosow y'n Shayr. Pyppyn a wrug hwarth meur der y dherivas yn kever diskar to Toll an Dre dhe Dregleudhva Veur: Wella Troeswynn10, an Mer, hag an tewwa hobbyt y'n Weskwartron, re bia ynkleudhys yn krey, ha dos yn-mes gans semlans haval orth pellenn-vleus. Mes yth esa nebes govynnow a wrug dhe Frodo omglewes nebes anes. Unn den a Vrenn, re beu y'n Shayr nebes tro dell hevelis, a vynnas godhvos an tyller may feu trigys an Tollvreow, ha gans piw ens i unnwoes.

A-dhesempis Frodo a verkyas gour, koynt y semlans ha tewedhek, owth esedha yn skeusow ogas dhe'n fos. Yth esa ev ow koslowes yn tynn orth klapp an hobbytow ynwedh. Yth esa kruskynn hir a-ragdho hag yth esa ev ow megi pibell-hir kervys yn koynt. Y dhiwarr o ystynnys a-dheragdho, ow tiskwedhes botasow ughel a ledher medhel a gemusur gwiw, i re bia devnydhys yn feur ha kudhys poes gans leys ens i. Huk a wias tew dulas, nemmys dre vyajya yn hir, a veu tennys yn y gyrghynn, hag yn despit dhe doemmder an stevell yth esa kogh dhodho a worskeusis y vejeth; mes kann y dhewlagas a allas bos gwelys dell viras ev orth an hobbytow.

'Piw yw henna?' a wovynnas Frodo pan esa chons dhodho hwystra orth Mr. Baydhelenn. 'Y tybav na wruss'ta y gommendya.'

'Ev!' a leveris an ost ow korthybi yn unn hwystra, ow tiskwedhes gans lagas heb gwaya y benn. 'Ny wonn dhe-wir. Ev yw onan a'n werin a wander - Pellgerdhoryon dell y's henwyn. Ny gews ev saw nammenowgh: kyn ‘yll ev leverel hwedhel marthys ‘les pan vynno ev. Ev a dhisomdhiskwedh dre vis, po dre vlydhen, hag ev a dhasomdhiskwedh arta. Ev a dho ha mos lieskweyth y'n gwenton ‘s passys; mes ny’n gwelis vy ‘dro ‘gynsow. Nevra ny glewis vy y hanow gwir: mes ev yw aswonnys ‘dro dhe omma avel 'Hirgarr'. Ev a gerdh ‘dro toeth men war y dhiwfer hir; kyn na lever ev dhe nagonan y skila rag fistena. Mes nyns yw res resna ‘dro nag Est na West de’leveryn yn Brenn, yn kever an Bellgerdhoryon ha tus an Shayr, gav dhymm. Koynt yw ty dhe wovynn yn y gever.' Mes dhe'n pols na, Mr Baydhelenn a veu gelwys dhe-ves dre worholeth a voy a gorev ha'y dhiwettha lavar o anigerys.

Frodo a welas bos Hirgarr ow mires orto ev lemmyn, haval orth ev dhe glewes po dismygi oll a veu leverys. Wosa pols berr, dre wevya y dhorn ha penndroppya, ev a elwis orth Frodo dhe dhos hag esedha rybdho. Dell dheuth Frodo yn ogas, ev a dewlis war-dhelergh y gogh ha diskudha gols du ankempen ribinys gans loes, ha dewlagas tynn loes yn bejeth asper gwannliwek.

'Gelwys Hirgarr ov,' a leveris ev dre lev kosel. 'Pes da ov dhe vetya genes, Mester - Tollvre, mar leveris kothwas Baydhelenn dha hanow yn ewn.'

'Gwrug,' yn-medh Frodo yn kott. Ev a omglewas nebes anes yn-dann lagattans an dhewlagas tynn na.

'Wel, Mester Tollvre,' a leveris Hirgarr, 'mar pen vy ty, y hwrussen vy lettya orth dha gowetha yowynk a glappya re. Diwes, tan ha metyans dre jons yw teg lowr, mes, wel - nyns yw hemma an Shayr. Yma tus goynt a-dro. Kyn y'n lavarav yn anwiw, dell dybydh martesen,' a geworras ev gans minhwarth kamm, wosa gweles gowolok Frodo. 'Hag yth esa tremenysi goyntta ow tos dre Vrenn a-gynsow,' a besyas ev, yn-dann vires orth fas Frodo.

Frodo a dhastewynnyas y lagattans mes ny leveris ev mann; ha ny leveris Hirgarr moy. Y attendyans o stegys distowgh orth Pyppyn. Gans own Frodo a aswonnis an Touk yowynk gokki, kennerthys dre sewena y hwedhel a-dro dhe'n Mer tew Tregleudhva Veur, dhe ri derivas didhanus a gevewi farwel Bylbo. Yth esa ev ow kul dasleveryans a'n Areth seulabrys, hag yth esa ev ow tos ogas dhe'n Disomdhiskwedhyans marthys.

Frodo o anniys. Hwedhel didhregynnus o rag brassa rann an hobbytow deythyek, heb dout: saw hwedhel didhanus a-dro dhe'n dus dhidhanus dres an Avon; mes nebes anedha (haval orth kothwas Baydhelenn) a wodhya nebes, ha gwirhaval o i dhe glewes kyhwedhlow nans o termyn hir yn kever disomdhiskwedhyans Bylbo. Hemm a dhrosa hanow Bagyns dh'aga brys, mar pia govynnow yn Brenn yn kever an hanow na dres oll.

Frodo a fyslas yn-dann omwovynn a-dro dhe'n pyth dhe wul. Yn apert, pur dha o gans Pyppyn an attendyans esa dhodho, hag ev re ankovhasa aga feryll. Own tromm a dheuth dhe Frodo ev dhe gampoella an Bysow keffrys awos y cher da; ha henn a allas bos terroesus.

'Res yw dhis gul neppyth skon!' a hwystras Hirgarr yn y skovarn.

Frodo a lammas yn-bann, sevel war voes ha dalleth kewsel. Attendyans goslowysi Pyppyn a veu didreylys. Nebes an hobbytow a viras orth Frodo ha hwartha ha takkya yn-dann dybi Mr. Tollvre dhe eva moy a gorev ages dell o gwiw ragdho.

Distowgh, Frodo a omglewas pur wokki, hag ev a aswonnas ev dhe vysya an traow yn y boket (herwydh usadow pan wrug ev areth). Ev a davas an Bysow dh'y gadon, ha heb skila vyth hwans a dheuth dhodho dh'y slynkya dh'y vys ha disomdhiskwedhes yn-mes a'n desedhans gokki. Dell hevelis dhodho, an profyans a dheuth a-dhiworth yn-mes anodho, a-dhiworth po nebonan po neppyth y'n stevell dre neb fordh. Ev a naghas an temptyans yn stroth, ha synsi an Bysow yn y dhorn, haval orth ev dh'y gensynsi ha'y lettya diank po gul dregynn. Mes nyns esa awen vyth a-dhiworto. Ev a leveris 'nebes geryow gwiw' dell via leverys y'n Shayr: Yth aswonnyn ni gras a guvder agas kemmeryans, hag yma govenek dhymm ow godrik skav dhe weres dasnowythhe kolmow koth a gerensa ynter an Shayr ha Brenn; hag ena ev a hedhis ha pasa.

Yth esa pubonan y'n stevell ow mires orto. 'Kan!' a armas unn hobbyt. 'Kan! Kan!' a armas an re erell oll. 'Gwra, mester, kan ragon neppyth na wrussyn ni klewes kyns!'

Dre bols, Frodo a sevis yn hanowek. Ena, dre fistybyans ev a dhallathas kan hwarthus re bia da gans Bylbo (dhe-wir Bylbo re bia goethus yn hy hever drefenn ev y honan dhe dhismygi an geryow). A dro-dhe davern o; ha gwirhaval yw bos honna an skila hi dhe dhos yn brys Frodo y'n pols na. Ottahi yn leun. Dre vras, nyns yw kovhes namoy es nebes geryow anedhi lemmyn.

Tavern eus, chi lowen splann,

dhe-woeles bre loes koth.

Y fragons ena korev mar boes

an Gour y'n Loer y honan dhe dhos

rag eva bys dhe gwoff.

Kath wovedhow yma dhe'n ost,

ha krowder splann yw ev,

war-vann, war-nans y warak a dhons,

ow kwighal omma , ow krommya hons,

heskenna y'n kres yn krev.

Ki gell byghan yma ynwedh

ha ges yw da ganso.

Pan eus yn mysk an dus cher da,

y hwoslow ev orth gesyow hag

y hwerth ev bys penn-dro.

Yma bugh gornek dhedha ynwedh,

hy leth mar hweg ‘vel mel.

Ilow a dreyl hy fenn, dhe-wir,

ha gweyv a wra hy lost pur hir

ha donsya war an gwels.

Platys a arghans, ass yns splann!

Ha loyow a arghans ynwedh.

Dy'Sulweyth yma'n re a-vri,

y's glanhons gans rach, yn tevri,

dy'Sadorn dohajydh.

An Gour y'n Loer a evas meur

ha'n gath ow seni ton.

Plat ha lo, troyl skav y hwrussons.

An vugh y'n lowarth yn foll a wrug dons

ha'n ki ow troyllya skon.

An Gour a evas podik moy

ha slynkya bys dhe'n leur;

hunros a gorev yn tibenn,

bys yn ster disliw y'n ebron.

Kyns mo y teuth an eur.

An ost a leveris dh'y gath wovedhow

'Mergh gwynn Gour y'n Loer;

dibowes yns, an klokk a sen,

mes an Gour y'n Loer re veudhis y benn

ha howlsevel wosa our!'

An gath a senis hey-dydel-dydel,

yn hwir yth o ton bew.

Skaffa ha skaffa a senis an gath,

ha'n ost ow shakya an Gour hwath:

'Wosa teyr eur yth yw!'

I a rolyas an Gour yn-bann an vre

hag a-ji y'n Loer i a'n herdhyas,

ha'n mergh ow peswarlemmel skon,

ha'n bugh ow tonsya haval orth oen,

ha skala ha lo a holyas.

Skaffa an krowd a wrug 'didel-dum-dydel';

an ki a wrug roghwarth.

An vugh hag an mergh a boenyas digeudh,

an westoryon oll a dhifunas yn heudh,

ha donsya a-dro y'n garth.

Kerdyn-krowd a dorras, ha'n vugh

a lammas dres an Loer.

An ki a rolyas a-dro gans hwarth,

ha'n skala ha'n lo a dhonsyas warbarth

ha poenya dhe-ves skon lowr.

An Loer a rolyas a-dryv an vre

ha'n Howl a sevis hy fenn.

Ny grysis hi an gwelyow splann;

yn golow an jydh, yn marthys glan,

dehwelys yn kosk yth ens!

Y teuth takyans ughel ha hir. Yth esa lev da dhe Frodo ha'n gan a's didhanas. ‘Ple'ma kothwas Barli?’ a armsons i. 'Ev a dal klewes homma. Bob a dal dyski an krowd dh'y gath, hag ena y hallsen ni donsya.' I a elwis rag moy a gorev, ha dalleth garma: 'Kan honna arta mester! Unnweyth moy!’

Ena, i a wrug dhe Frodo eva moy, ha dalleth y gan arta ha meur anedha ow keskana; drefenn bos an ton aswonnys yn ta, hag i a allas dyski geryow yn skon. Yth esa tro rag Frodo dhe omglywes omgontentys. Ev a dhonsyas a-dro war an voes; ha pan wrug ev drehedhes y'n nessa tro dhe'n vugh a lammas dres an Loer, ev a lammas y'n ayr. Gans re a gris; drefenn ev dhe goedha, gans boemm, yn servyour leun a gruskynnow, ha slynkya, ha rolya diworth an voes gans klattrans. An woslowysi oll a igoras aga ganow yn efan rag hwartha, ha hedhi stag, ganowek ha taw; drefenn an kaner dhe vones mes a wel. Ev a disomdhiskwedhas glan, haval ev dhe vones dre'n leur heb gul toll!

An hobbytow deythyek a lagattas dre varth, hag ena lamma yn bann ha garma war-lergh Barliwas. An dus oll a wayas dhe-ves a Byppyn ha Sam ha'ga gasa yn kornell a'ga honan, ha mires orta yn tewl ha gans dout a-dhiworth pellder. Apert o meur a dus dhe dybi i dhe vos kowetha pystrier ow vyajya, pystrier gans nerth ha negys anaswonnys. Mes yth esa unn Vrennwas mindu ow sevel ha mires orta gans golok a wodhvos ha hanter ow kesya hag ev a wrug dhedha omglewes pur anattes. Wosa pols berr ev a asas an stevel yn skav, siwys gans an sothwas kammlagasek: an dew anedha re bia ow hwystra warbarth lieskweyth dre'n gorthugher, Densel an gwithyas-yet eth yn-mes ynwedh war aga lergh.

Frodo a omglewas bos fol. Heb godhvos an gwella tra dhe wul, ev a gramyas dhe-ves yn-dann an moesow dhe'n korn tewl ryb Hirgarr neb a esedhas anvovys, heb diskwedhes gidyans vyth a-dro dh'y dybyansow. Frodo a boesas war-dhelergh, erbynn an fos, ha removya an Bysow. Fatell dhothya ev dh'y vys, ny allas ev konvedhes. Ny allas ev tybi a fordh vyth saw ev dh'y vysya yn y boket hag ev ow kana, ha dre neb fordh an bysow re slynksa dh'y vys hag ev owth ystynna y dhorn yn unn skwychya rag lettya koedha. Dre bols, ev a omwovynnas mar kwrussa an Bysow y honan pratt orto; martesen ev re assaysa omdhiskwedhes herwydh neb mynnes po gorhemmynn a via omglewys y'n stevell. Nyns o da ganso semlans an dus re assa.

'Wel!' a leveris Hirgarr pan dhasomdhiskwedhas ev. 'Prag y hwruss'ta henna? Henn o gweth ages neppyth a lavarra dha gowetha!' Ty re worras dha droes ynno dhe-wir! Martesen y fia gwell dhe leverel dha vys?'

'Ny wonn dha styr,' a leveris Frodo, owth omglewes anniys ha prederys.

'Y hwredh yn hwir,' a worthybis Hirgarr; 'mes gwell via ni dhe wortos bys pan vo lehes an habadoellya. Ena, mar mynnydh, Mester Bagyns, y fia da genev klappya genes yn privedh.

'Pyth yw dha negys?' a wovynnas Frodo, ow skonya aswonn devnydhyans tromm y hanow gwir.

'Mater nebes a-vri - dhe'n dhew ahanan,' a worthybis Hirgarr, ow mires orth Frodo poran dh'y dhewlagas. 'Martesen ty a wra klewes neppyth lesus dhis.'

'Da lowr,' yn-medh Frodo, yn-dann assaya omdhiskwedhes bos heb bern. 'Y fydhav kewsel genes diwettha.'

Yn kettermyn, yth esa dadhel ow pesya ryb an oeles. Mr. Baydhelenn re dhothya a-ji yn unn woresek, hag yth esa ev owth assaya goslowes orth nebes derivasow konter a'n hwarvosow y'n keth prys.

'My a'n gwelas, Mr. Baydhelenn,' a leveris hobbyt; 'po dhe gyns, ny wrug vy y weles, dell gonvedhydh ow styr. Ev a dhisomdhiskwedhas yn ayr skav, ‘vel fordh dh'y leverel.'

'A leverydh yndella, Mr. Loesles? ' yn-medh an ost, sowdhenys y semlans.

'Leverav!' a worthybis Loesles. 'Hag ow geryow yw ow styr, dhe-wir.'

'Yma neb kammgemmeryans y’ neb fordh,' a leveris Baydhelenn, yn-dann shakya y benn.

'Yth esa re a'n Mr. Tollvre na rag disomdhiskwedhes yn ayr skav, po yn ayr poes, hag yw moy gwirhaval y'n stevell ma.'

'Wel, ple'ma ev lemmyn?' a grias nebes levow.

'Fatell allav evy godhvos? Da yw genev ev dhe vones yn le may mynn ev, mar kwra ev tyli y'n myttin. Ottena Mr. Touk: ny wrug eev disomdhiskwedhes.’

'Wel, y hwelis an pyth a welis, hag y hwelis an pyth na welis,' a leveris Loesles yn penn-kales.

'Ha my a lever bos kammgemmeryans a neb eghenn,' a dhasleveris Baydhelenn, hag ev ow kyrghes an servyour ha kuntell an lestri terrys.

'Heb mar yma kammgemmeryans!' yn-medh Frodo. 'Ny dhisomdhiskwedhis vy. Ottavy! Yth esen vy ow klappya gans Hirgarr y'n gornell.'

Ev a dheuth war-rag yn golow an tan; mes brassa rann an kowethyans a omdennas dhe-ves, moy prederus hwath. Nyns ens i kontentys vytholl gans displegyans Frodo ev dhe grammya dhe-ves skon yn-dann an moesow wosa koedha. Brassa rann an Hobbytow ha'n Wer a Vrenn eth yn-mes kettoeth ha'n ger yn unn grodhvola, heb mynnes a dhidhan moy y'n gorthugher na. Po onan po dew anedha a wrug golok dhu orth Frodo ha gasa, ow hanasa an onan dh’y gila. An Gorryon ha'n Wer anaswonnys o gesys hwath a sevis ha leverel nos dha dhe'n ost, mes ny lavarsons i ger vyth dhe Frodo ha'y gowetha. Kyns pell, nyns esa nagonan gesys saw Hirgarr, a esedhas hwath, anverkys, orth an fos.

Nyns o prederys Mr. Baydhelenn dell hevelis. Ev a dybis bos gwirhaval y ji dhe vos leun arta yn gorthugherow pals y'n termyn a dhothya, bys pan vo dedhlys an rin yn kowal. 'Lemmyn, pyth eses'ta ow kul, Mr. Tollvre?' a wovynnas ev. 'Ownekhe ow frenoryon ha terri ow lestri gans dha lappyans!'

'Drog yw genev yn hwir dhe wul neb ahwer,' yn-medh Frodo. 'Heb mynnas o an dra, yn hwir. Droglamm pur anfeusik o.'

'Da lowr, Mr. Tollvre! Mes, mar mynnydh gul nebes moy a'th lappyans po pystri po pynag a vo, y fia gwell ty dhe warnya orth tus kyns - hag orthiv vy. Ni yw nebes gogrysek a-dro dhe omma yn kever traow anusadow - kevrinek, dell gonvedhydh; ha ny's degemmeryn yn skon.'

'Ny vydhav gul travyth a'n par na arta, Mr Baydhelenn, y'n ambosav dhis. Ha lemmyn, dell dybav, y fydhav mos dhe'm gweli. Ni a vydh dalleth a-varr. A vydhydh surhe bos parys agan hobas dhe eth eur?'

'Bydhav! Mes kyns ty dhe vones, y fia da genev klappya genes yn privedh, Mr. Tollvre. Neppyth a dalav leverel orthis a dhehwelas a-gynsow dhe'm brys. Yma govenek dhymm na gammgonvedhydh. Pan wrug vy dyghtya po mater po dew, y fydhav dos dhe'th stevell, mar mynnydh.'

'Heb mar!' a leveris Frodo; mes y golonn a sedhis. Ev a omwovynnas py lies keskowsow privedh a via res kyns mos dh'y weli, ha pandr'a dhiskwedhsens. O oll an dus ma yn bras er y bynn? Ev a dhallathas gogrysi fas tew Baydhelenn koth keffrys dhe gudha towlow du.

*9.1 Selva Staddle – From Old English meaning ‘foundation’ (of a building).

*9.2 Argoes Archet – Derived from British ‘Ar(e)cait’, having similar meaning to Welsh ‘Argoed’

meaning ‘edge of the wood’. ‘Chet’ element intended to be a survival of an older language

amongst the people of Bree with the meaning ‘wood(land)’. ‘Ar’ used here as a prefix ‘beside’ which is inactive in Mid. C. and fits the role of a fossilised element.

*9.3 Gwydhegoes Chetwood. Since ‘chet’ was a fossilised element of an older language, ‘Chetwood’ in itself

means ‘woodland wood’. ‘Gwydhek’ – ‘wooded’ used here to reflect the repetition.

*9.4 Brevrenn Bree Hill

*9.5 Meswesyon Outsiders

*9.6 Pellgerdher Ranger

*9.7 Trevethek Homely

*9.8 Kilystynnans Wing (of a building) – lit: backwards extension (contracted to ‘kil’stynnans’ in vernacular).

*9.9 Sygerdroes Slowcoach; Sluggish person

*9.10 Wella Troeswynn Will Whitfoot: ‘Whitfoot’ being derived from ‘White Foot’.