26. Barvwydhenn

Kynsa Skrif - First Draft

Ow pos drehevys - Under construction

 Yn kettermyn, an hobytow eth war-rag gans kemmys toeth hag a asas an koes tewl ha kelmys, yn hyns o keslinennek gans an wover ow frosa, war-tu ha’n west ha war-vann war-tu ha ledrow an menydhyow, pella ha pella yn downder Fangorn. Yn lent aga own a’n Orkow a deudhis dhe-ves, ha’ga toeth a lenthas. Omglewans koynt tagek a dheuth warnedha, haval bos an ayr po re wann po re skant dh’y anella.

Wor’tiwedh Merry a hedhis. ‘Ny yllyn ni pesya y’n fordh ma,’ a dhyenas ev. Y fynnav vy kavoes nebes ayr.’

‘Evyn ni y’n neb kas,’ yn-medh Pyppyn. ‘Yma syghes bras dhymm.’ Ev a gramblas war wreydhenn veur a dreylya war-nans y’n wover, hag yn-dann omblegya ev a wrug bolla a’y dhiwdhorn ha kavoes nebes dowr. Kler ha yeyn o, hag ev a evas swynnennow pals. Merri a’n holyas. An dowr a’s diskwithas ha gul cher da dh’aga holonn dell hevelis; dre bols i a esedhas warbarth war lann an wover, ow lagya aga dewdroes ha diwarr shyndys, ow lagatta a-dro orth an gwydh a sevis a-dro dhedha yn taw, linenn ha linenn, bys pan dhisliwsons i yn mo loes yn pub tu.

‘A wruss’ta kelli agan hyns seulabrys?’ a wovynnas Pyppyn, yn dann boesa erbynn korf a wydhenn veur. ‘Ni a yll siwya hyns an wover ma dhe gyns, an Entliv po pynag a vo y hanow, ha gasa y’n fordh may teuthen ni.’

‘Y hyllsen ni yndella, mara’n gwrella agan diwarr,’ a leveris Merri, ‘ha mar anellen ni yn ta.’

‘Gwir, pur wodewl yw omma, ha tagek,’ a leveris Pyppyn. ‘Ev a’m kovha, yn neb fordh, a’n stevell goth yn Tyller Bras an Toukyon y’n Smials dhe Dredouk: tyller kowrek ma na veu gwayys po chanjys nevra an mebel dre henedhow. Tus a lever an Tuk Koth dhe driga ynni blydhen ha blydhen, hag ev ha’n stevell ow tos ha bos kottha hag ankempenna warbarth – ha nevra ny veu hi chanjys a-ban verwis ev, nans yw kansblydhen. Ha Gerant Koth o ow hengeugh: nans yw hirneth dhe wir.  Mes henn yw termyn kott dell yw kehevelys orth ayrgylgh a’n koes ma. Ott an kewni ma ow kregi yn barvow owth ystynna ha kreupya! Ha brassa rann a’n gwydh yw hanter kudhys gans dell pilennek sygh na goedhas nevra. Ankempen. Ny allav dismygi semlant gwenton omma, mara teu omma gwenton; heb dismyk vyth a lanheans-gwenton.’

‘Mes an Howl a gyk a-ji treweythyow dhe’m brys vy,’ a leveris Merri. ‘Nyns eus po semlant po omglewans vyth haval orth deskrifans Bylbo a Vyrkoes. Henn o tewl ha du ha tre a draow tewl ha du. Hemm yw godewl hepken, ha pur wydhek. Ny allav vy dismygi bos enyvales ow triga omma, po godriga dre dermyn pell.’

‘Gwir, hobytow ynwedh,’ yn-medh Pyppyn. ‘Ha nyns yw da genev tybi a assaya mos dredho. Ny vydh travyth dhe dhybri dre gans mildir, dell dhismygav. Fatell yw agan boes?’

‘Skant,’ a leveris Merri. ‘Ni a boenyas dhe-ves gans travyth saw nebes fardellow a lembas, ha gasa puptra erell.’ I a viras orth remenant a’n tesennow-elfek: temmigow terrys a bessa dre bymp dydh dhe’n moyha, henn o oll. ‘Ha na vaylyans na lenn,’ yn-medh Merri. ‘Ni a vydh yeyn y’n nos, py tu pynag a dhewissyn.’

‘Wel, Y fia tybyans da dhe dhewis tu lemmyn,’ a leveris Pyppyn. ‘An myttin yw koth dell waytyav.’

Y’n pols na i a welis golow melyn re omdhiskwedhsa, orth neb pellder war-rag y’n koes: golowynnow a howlsplann re bechsa to an koes a-dhistowgh dell hevelis.

‘Ytho!’ yn-medh Merri. ‘Martesen an howl eth yn kommolenn ha ni yn-dann an gwydh ma, ha lemmyn hi re dheuth yn-mes arta; poken hi re yskynnas ughel lowr dhe vires war-nans dre neb aswa. Nyns yw pell – hwithryn!’

Pella o ages dell dybsons i. Yth esa an dor owth yskynna yn serth hwath, hag yth esa ev ow tos ha bos meynekka. An golow a ynkressyas dell bessons i war-rag, ha kyns pell i a welas fos a ven a-dheragdha: po tu bre, po diwedhva dhesempis a neb gwreydhenn hir ystynnys gans an menydhyow pell. Nyns esa gwydh ow tevi warnedhi, hag yth esa an howlsplann ow kolowi yn leun hy fas meynek. Barennow an gwydh dh’y ben o ysytynnys yn tiwedhyn heb gwaya, avel i dhe ystynna war-tu ha’n toemmder. Yth esa an koes, loes hag ankempenn y semlant kyns, ow splanna lemmyn gans liwyow rych gell ha gorm, ha gans loes-du leven a rusk haval orth ledher splannhes. Yth esa korfow an gwydh ow kolowi gans liw glas haval dhe wels yowynk: yth esa gwenton a-varr po gwelesigeth skav anodho oll a-dro dhedha.

Orth enep an fos meynek yth esa neppyth haval orth grisfordh: gnasek martesen, ha gwrys gans kewer ha folsans an meyn, drefenn bos garow ha digompes. A-ughta yn ughel, ogas kompes gans penn gwydh an koes, yth esa estyllenn yn-dann als. Nyns esa travyth ow tevi ena saw nebes gwels ha hwenn dh’y amal, hag unn kyf koth a wydhenn gans diw skorrenn gesys hepken: y semlant o haval orth denfurv a neb gour koth kromm ha difurvys, ow sevel ena, ow tewwynkya yn golow an myttin.

‘Yskynnyn!’ a leveris Merri yn lowen. ‘Kevyn ni hwyth a ayr ha gwel a’n tir!’

I a gramblas yn-bann an meyn. Mars o gwrys a borpos an risfordh, gwrys o hi rag dewdroes brassa ha diwarr hirra ages an re esa dhedha. Yth esa kemmys a vall gansa ma nag esa marth dhedha a’n fordh varthus may feu yaghhes goliow ha troghow aga hethneth ha gans dehwelans a’ga nerth. I a dheuth wor’tiwedh dhe amal an estyllen ogas ben an kyf koth; ena i a lammas yn-bann ha treylya a-dro, aga heyn war-tu ha’n vre, owth anella yn town ha mires war-tu ha’n est. I a welas i dhe dhos po tri po peswar mildir hepken y’n koes: penn an wydh a dhiyskynna yn-nans an ledrow war-tu ha’n plen. Ena, ogas amal an koes, kolovennow hir a vog du ow krullya a yskynnas, ow kweyvya ha neuvella war-tu hag i.

‘Yma’n gwyns ow chanjya,’ a leveris Merri. ‘Ev re dreylyas war-tu ha’n est arta. Goyeyn yw dhe’n ughelder ma.’

‘Gwir,’ a leveris Pyppyn; ‘Dewynn ow fistena yw hemma, dhe’m brys vy, hag an norvys a vydh dos ha bos loes arta. Soweth! Semlant an koes ma yw dihaval dhe-wir y’n howlsplann. Nammnag omglewis vy bos da genev an le ma.

‘Nammnag omglewsys jy bos da genes an Koes! Henn yw da! Henn yw kuv yn ankemmyn,’ a leveris lev koynt. ‘Trelyewgh a-dro ha gas vy dhe weles agas fas. Nammnag omglewav bos divlas genev anhanowgh hwi an dhew, mes ny wren ni bos fysk. Treylyewgh a-dro!’ Leuv dalbennek hy mellow dorn a veu gorrys war aga skoedh, hag i a veu treylys a-dro, yn hweg mes yn andhefendyadow; ena diw vregh veur a’s drehevis.

Yth esens i ow mires orth fas koynt dres eghenn. Yth esa an fas orth furv vras haval dhe Dhen, mes ynwedh haval dhe Gowrvoekka, peswardhek troes-hys y hirder dhe gyns, pur grev, hir y benn hag ogas heb konna vyth. Gwiskys martesen gans dilas haval orth rusk glas, po martesen honn o y groghen, kales o dhe wodhvos. Mes nyns o kryghys an dhiwvregh, pols berr a-dhiworth an korf, kudhys ens gans kneus levan gorm. Yth esa seyth bys-troes dhe’n dewdroes vras. Rann isella an fas o kudhys gans barv loes bras, pryskennek, ogas barrek dh’y wreydh ha tanow ha kewniek dh’y benn. Mes dhe’n pols na, ny verkyas an hobytow saw an dhewlagas. Yth esa an dhewlagas ma orth aga arhwithra lemmyn, lent ha sad ens i mes pur gropyek. Gorm ens i gans lughesenn a wolow glas. Lieskweyth a-wosa, Pyppyn a assaya desskrifa y gynsa tybyansow anedha.

‘Y hevelis bos puth kowrek a-dhelerghta, lenwys gans oesow a gov ha tybyansow hir, lent, fast; mes yth esa aga enep ow terlentri gans an eur a-lemmyn; haval orth howlsplann ow tewynnya war dhel a-ves gwydhenn gowrek, po war gryghyow lynn pur dhown. Ny’n konvedhav yn ta, mes yth esa omglewans a neppyth a devi y’n dor, yn kosk, po owth omglewes avel neppyth ynter bleyn gwreydh ha bleyn del, ynter dor down hag ebron, hag ev re dhifunsa distowgh, hag yth esa ev orth ow hwilas gans rach ha tybyansow lent kepar dell re rosa ev dh’y negys a-ji y honan dre vlydhynyow dibenn.’

‘Hrum, Houm,’ a gewsis an lev yn tiskler, lev faborden haval orth dafar ilow a bren pur faborden. ‘Pur goynt dhe-wir! Na vydh fysk, henn yw an lavar koth yw gwella genev. Mara’gas gwelsen vy, kyns klewes agas lev – da ens i genev: levow byghan hweg; i a’m kovhas a neppyth na allav vy perthi kov – mara’gas gwelsen vy kyns agas klewes, y stanksen vy warnowgh, awos tybi hwi dhe vos Okow byghan, ha diskudha ow hammwrians a-wosa. Pur goynt owgh hwi, dhe-wir. Gwreydhenn ha barrenn, pur goynt!’

Kynth esa marth dhodho hwath, nyns esa own dhodho namoy. Yn-dann lagattans a’n dhewlagas na ev a omglewas hedh a neb eghenn, mes heb own. ‘Mar pleg,’ yn-medh ev, ‘piw osta? Ha pyth osta?’

Mir koynt a deuth y’n dhewlagas koth, preder a neb eghenn; an puthow down a veu kudhys. ‘Hrum, humm,’ a worthybis an lev; ‘wel, Ent ov, po henn yw an pyth a’m henwons i. Gwir, Ent yw an ger. An Ent ov, mar mynnydh, yn agas fordh a gews. Fangorn yw ow hanow herwydh nebes tus, Barvwydhenn herwydh tus erell. Barvwydhenn a vydh da lowr.’

‘Ent!’ a leveris Merri. ‘Pyth yw? Mes pandr’a omhenwydh tejy? Pyth yw dha hanow gwir?’

‘Hrou humm!’ a worthybis Barvwydhenn. ‘Hrou! Henn a via re! Syns dha fysk. Hag yth yw my a wra an govynnow. Yth esowgh hwi yn ow thir evy. Pyth owgh hwyhwi, dell omwovynnav? Ny allav vy dismygi agas eghenn. Nyns esowgh hwi y’n rolyow koth a dhyskis vy pan en vy yowynk. Nans yw termyn pur, pur hir o henna, hag y hwrussons i rolyow nowydh martesen. Y hallav perthi kov! Y hallav perthi kov! Fatell o hy fordh?

 Dysk a’n Groaduryon a Vew y’n norvys!

 An peswar kyns oll, an poblow yw rydh:

 Hen dres erell, an fleghes-elf;

 Korr ow kleudhya, karnek y jiow;

 Ent d’worth an dor, oes avel menydh

  Gwer a vydh merwel, mestrysi an mergh:  

Hm, hm, hm.

 Bever ow trehevel, yorgh ow lamma,

 Ors a helgh mel, badh ow patalya;

 Ki yw nownek, skovarnek yw ownek…

Hm, hm.

  Ojyon y’n beur, y’n ebron an er

 Karow penn kornek; hok yw an skonna,

 Alargh yw kann, sarf yw yeyn…

Houm, hm; houm, hm, pyth o an rim? Roum tum, roum tum, roumti toum tum. Rol hir o. Mes nyns esowgh hwi yn tyller vyth ynni yn neb kas!’

‘Pupprys ni a veu gesys yn-mes a’n rolyow koth, ha’n hwedhlow koth dell hevel,’ a-leveris Merri. ‘Mes ni re beu y’n norvys dre dermyn hir. Hobytow on ni.’

‘Gwra linenenn nowydh mar mynnydh!’ yn-medh Pyppyn.

 Hobytow hanter-hir, yn tre yn toll.

Gwra agan gorra yn mysk an peswar, ryb an Gwer (an Dus Vras) ha henn a vydh gwiw.’

‘Hm! Pur dha, pur dha,’ a leveris Barvwydhenn. ‘Henn a via gwiw. Hwi yw trigys yn tollow ytho, henn yw reyth hag ewn dell hevel dhymm. Mes piw a’gas henwel hobytow? Nyns eus son Elfek dhe henna y’m diwskovarn. Elfow a wrug oll an geryow koth: i a’n dhallathas.’

‘Ny wra nagonan arall agan henwel hobytow; ni agan honan a wra yndella,’ a leveris Pyppyn.

‘Houm, hmm! Bydh war! Na vydhowgh fysk! Hwi agas honan a’gas henwel hobytow! Mes nyns yw tybyans da dhe leverel yndella dhe bubonan. Hwi a vydh diskudha agas henwyn gwir heb rach moy.’

‘Ny vern dhyn a henna,’ a leveris Merri. ‘Bannavogh ov vy, Meriasek Bannavogh, kyn y’m gelow Merri an brassa rann a dus.’

‘Ha Touk ov vy, Peregryn Touk, mes gelwys Pyppyn ov dre vras, po Pyp treweythyow.

‘Hm, hwi yw tus fysk dhe-wir, dell hevel,’ yn-medh Barvwydhenn. ‘Enorys ov rag agas trest; mes nyns yw tybyans da dhe leverel re re yn skon. Yma Entys hag Entys y’n norvys; po, yma Entys ha traow a hevel bos Entys mes nyns yns, dell leverir. Y fydhav agas gelwel Merri ha Pyppyn, mar mynnowgh – henwyn hweg. Mes ny leverav dhywgh ow hanow ow honan, na hwath yn neb kas.’ Semlant koynt a dheuth yn y dhewlagas gans flykrans glas; hanter fur, hanter hwarthus. ‘Yn kynsa, res via termyn hir dh’y leverel: yma ow hanow vy ow tevi prest, ha my re vewas dre dermyn pur, pur hir; ytho, ow hanow vy yw haval orth hwedhel. Henwyn gwir a lever hwedhel a’n draow a’ga perghenn y’m yeth vy, y’n Entek Koth dell leverir. Yeth deg yw, mes res yw meur a dermyn dhe leverel neppyth dredhi, drefenn na leveryn ni travyth dredhi, saw bos tra vras lowr y dalvos dhe dhevnydhya meur a dermyn dh’y leverel, ha dhe woslowes orti.

‘Mes lemmyn,’ ha’n dhewlagas a dheuth ha bos pur splann ha bewek, ow lehe hag ow tos ha bos tynn, ‘pyth eus ow hwarvos? Pyth esowgh hwi ow kul yn y mysk? Y hallav vy gweles ha klewes meur a-dhiworth, an dra ma, an a-lalla-lalla-rumba-kamanda-lind-or-burúmë ma. Gav dhymm: honn yw rann ow hanow ragdho; ny wonn an ger yn yethow erell: hwi a woer, an dra mayth eson ni warnodho, an tyller may savav ha mires a-dro yn myttinyow teg, ha tybi a-dro dhe’n Howl, ha’n gwels dres an koes, ha’n mergh, ha’n kommol, ha hwarvosow an norvys. Pyth eus ow hwarvos? Pandr’a wra Gandalf? Ha’n – burárum ma,’ ev a wrug son faborden ow krommya haval orth son digesson gans organ kowrek – an Orkow ma, ha Saruman yowynk yn Horngastel? Da yw genev nowodhow. Mes na’n leverewgh re skon.’

‘Yma meur ow hwarvos,’ a leveris Merri; ‘ha mar kwrellen ni assaya bos skon, y fia res termyn hir dh’y leverel hwath. Mes ty a’gan kusulyas erbynn bos fysk. A dal dhyn leverel neppyth dhis mar skon? A dybses jy bos ankortes my dhe wovynn orthis a’n pyth a vynnydh gul a-dro dhyn, ha py tu a wre’ta assentya ganso? Hag a wruss’ta aswonn Gandalf?

‘Gwrav, my a’n aswonn: ev yw an unn pystrier a gar gwydh yn hwir,’ a leveris Barvwydhenn. ‘A’n aswonnowgh?’

‘Aswonnsyn,’ a leveris Pyppyn yn trist. ‘Ev o koweth brav, hag ev o agan gidyer.’

‘Y hallav gorthybi agas govynnow erell ytho,’ a leveris Barvwydhenn. ‘Ny vynnav vy gul travyth a-dro dhywgh: mars yw an styr “gul neppyth dhywgh” heb agas kummyas. Martesen ni a yll gul neppyth warbarth. Ny wrav vy travyth a-dro dhe duyow. My a gerdh y’m hyns ow honan; mes agas hyns a yll bos keslinennek gans ow hyns vy dre bols. Mes hwi a gews a Vester Gandalf haval ev dhe vos yn hwedhel yw gorfennys.’

‘Gwir,’ a leveris Pyppyn yn trist. ’An hwedhel a bes dell hevel, mes Gandalf re goedhas yn-mes anodho, soweth.’

‘Hou, hm!’ a leveris Barvwydhenn. ‘Houm, hm, ah wel.’ Ev a hokyas yn-dann vires dre dermyn hir orth an hobytow. ‘Houm, ha, wel ny wonn an pyth dh’y leverel!’

‘Mar mynnydh klewes moy,’ yn-medh Merri, ‘ni a wra leverel moy dhis. Mes res vydh termyn hir. A ny via da genes agan gorra dhe’n dor? A ny yllyn ni esedha omma warbarth y’n howlsplann, hag ev ow pesya? My a dyb ty dhe vos skwith dre agan synsi a-ugh.’

‘Hm, skwith! Nag ov, nyns ov vy skwith. Ny dhov ha bos skwith yn es. Ha ny esedhav. Nyns ov vy pur, hm, hebleth. Mes, heb dout, yma’n howlsplann ow lehe dhe-wir. Gas ni dhe vones diworth an – a wrussowgh hwi leverel an pyth a’n henwowgh?’

‘Bre,’ a brofyas Pyppyn. ‘Estyllenn. Gris,’ a brofyas Merri.

Barvwydhenn a dhasleveris an geryow yn prederus. ‘Bre. Gwir, henn o an ger. Mes ger fysk yw rag neppyth re sevis omma a-ban veu furvys an rann ma a’n norvys. Ny vern. Y’s gesyn, ha mos.’

‘Ple fydhyn ni mos?’ a wovynnas Merri.

‘Dhe’m tre, po onan anedha,’ a worthybis Barvwydhenn.

‘Yw pell?’

‘Ny wonn. Ty a dybsa bos pell, martesen. Mes eus bern dhe henna?’

‘Wel, ni re gollas agan dafar oll,’ a leveris Merri. ‘Yma myns byghan a voes genen hepken.’

‘O! Hm! Nyns yw res prederi a-dro dhe henna,’ a leveris Barvwydhenn. ‘ Y hallav vy ri dhywgh diwes a wra agas tevi glas dre dermyn pur, pur hir. Ha mar mynnowgh hwi diberth, y hallav vy agas gorra yn-mes ow thir dhe neb tyller a vynnowgh. En!’

Yn-dann synsi an hobbytow yn jentyl mes yn fyrv, onan yn pleg y dhiwvregh, Barvwydhenn a sevis unn troes bras hag ena an troes arall, ha’ga gwaya dhe amal an estyllenn. An bysies-troes gwreydhek a synsis orth an kerrek. Ena, yn prederus hag yn tiwedhyn, ev eth yn-nans, gris ha gris, bys pan dhrehedhis ev leur an Koes.

Distowgh ev a dhallathas war-rag, hir ha fyrv y gammow, dre’n gwydh, downna ha downna y’n koeswik, nevra nyns eth y hyns pell a-dhiworth an wover, owth yskynna prest war-tu ha ledrow an menydhyow. Yth esa meur a’n gwydh yn kosk dell hevelis, poken i o mar diswar anodho ev avel neb kroadur arall esa ow treusi dre happ; mes nebes anedha a grenas, ha nebes a sevis aga skorr a-ugh y benn hag ev ow neshe. Pub termyn oll, hag ev ow kerdhes, ev a glappyas dhodho y honan gans fros hir a sonyow ilowek.

An hobbytow o taw dre dermyn hir. I a omglewas salow hag attes yn koynt, hag yth esa traow pals dhe dybi hag omwovynn yn aga hever. Wor’tiwedh Pyppyn a erviras kewsel arta.

‘Mar pleg, Barvwydhenn,’ a leveris ev, ‘ a allav vy govynn neppyth? Prag y’gan gwarnyas Keleborn erbynn dha goes? Ev a gusulyas orthyn na omberyllyen dre dhos ha bos maglennys ynno.’

‘Hmm, a wrug ev?’ a wrommyas Barvwydhenn. ‘Ha martesen y lavarsen vy an keth mar pewgh hwi ow mos y’n fordh gonter. Na omberyllewgh dre dhos ha bos maglennys yn koesow Laurelindorenan! Henn o an hanow a dhevnydhya an Elfow kyns, mes lemmyn i a wra hanow berra: Lothlorien y’n henwons i. I yw ewn martesen: yma ev ow tisliwa martesen, yn le tevi. Tir Nans a Owr ow Kana yth o, yn termyn eus passys. Lemmyn Hunrosvleujenn yw. Ny vern! Mes tyller koynt yw, ha nyns yw fur pubonan dhe wul aneth ynno. Yma marth genev hwi dhe dhehweles yn-mes anodho, mes yma marth brassa hwath genev hwi dh’y entra: ny wrug estrenyon yndella dre vlydhynyow pals. Tir koynt yw.

‘Hag yndella an tir ma ynwedh. Tus re beu diswrys omma. Yn-hwir, diswrys. Laurelindorenan lindelorendor malinornelion ornemalin,’ a hanasas ev dhodho y honan. ‘Ymons i ow treynya a-dhelergh dhe’n norvys a-ji y’n koes na, dell dhismygav,’ a leveris ev. ‘Nyns yw nag an vro ma, na dravyth arall y’n keth fordh dell o pan o yowynk Keleborn. Mes hwath:

Taurelilomea-tumbalemorna Tumbaletaurea Lomeanor       

Henn yw an pyth a leverens i. Traow re janjyas, mes gwir yw hwath yn nebes tylleryow.’

‘Pyth yw dha styr?’ a wovynnas Pyppyn. ‘Pyth yw gwir?’

‘An gwydh ha’n Entys,’ yn-medh Barvwydhenn. ‘Ny gonvedhav vy ow honan puptra a hwer, rakhenna ny allav vy y styrya dhywgh hwi. Nebes ahanan yw Entys gwir hwath, ha bewek lowr herwydh agan gis, mes yma lies usi ow tos ha bos koskek, ow tos ha bos haval orth gwydhenn. Brassa rann an gwydh yw gwydh hepken, heb mar; mes lies anedha yw hanter difun. Nebes yw pur dhifun, hag yma nebes usi ow tos ha bos, wel, Entek. Yma henna ow hwarvos pup-prys.

‘Pan hwer henna dhe wydh, y hyllir gweles bos kolonn dhrog dhe nebes anedha. Nyns yw drog aga frenn: nyns yw henna ow styr. Yth aswonnyn vy nebes helygennow koth mas a-hys an Entliv, gyllys nans yw termyn hir, elas! Re gow ens i, ow koedha yn rannow dhe-wir, mes mar gosel ha hweg aga lev avel delenn yowynk. Hag yn konter, yma nebes gwydhennow y’n nansow yn-dann an menydhyow, mar fyrv avel men, ha drog aga holonn. Traow a’n par na a les dell hevel. Yth esa nebes rannow a’n vro ma o pur beryllus. Yma nebes splattow pur dhu hwath.’

‘Haval orth an Koes Koth pell y’n north, martesen,’ a leveris Merri.

‘Gwir, gwir, haval dhe henna, mes gweth yn feur. Nyns eus dout vyth dhymm bos neb skeus a’n Tewlder Meur ow korwedha ena hwath war-north; ha kovyow drog yw treuskorrys. Mes yma tnowi kow y’n tir ma ma nag o golowys nevra an tewlder, hag an gwydh yw kottha agesov. Mes ni a wra hwath an draow a yllyn ni. Ni a with dhe-ves estrenyon ha’n re yw dibreder; y trenyn hag y tyskyn, y kerdhyn hag y tiwreydhyn*1.

‘Bugeledh-gwydh on ni, ni Entys koth. Nyns eus saw boghes ahanan gesys lemmyn. Deves a dheu avel bugeledh, ha bugeledh a dheu avel deves, dell yw leverys; mes yn lent ha nyns eus termyn hir y’n norvys dhe’n dhew. Skaffa ha nessa yth yw gans gwydh hag Entys, i a gerdh dre’n oesow warbarth. Entys yw havalla orth Elfow: ny dybons i y’ga hever aga honan kemmys ha Gwer, hag i a gonvedh traow erell gwell agessa. Mes, hwath, Entys yw havalla orth Gwer, moy chanjyadow es Elfow, hag i a yll aswiwa skaffa dhe liwyow aga bys dell vo leverys. Po, gwell yns i ages an dhew: drefenn aga bos fastta hag aga brys yw kalessa.

‘Yma semlans haval orth gwydhenn dhe nebes a’m eghenn lemmyn, ha res via neppyth meur dh’aga difuna; ha ny gowsons i saw dre hwystra. Mes nebes a’m gwydh yw strik aga lithyow, ha meur anedha a yll kewsel genev. Elfow a’n dhallathas, heb mar, ow tifuna orth gwydh ha dyski dhedha kewsel ha studhya aga hows-gwydh. I a vynna kewsel gans puptra pup-prys, an Elfow goth. Mes ena y teuth an Tewlder Meur, hag i a dremenas dhe-ves dres an Mor, po fia yn nansow pell, hag omgudha, ha gul kanow a-dro dhe dhydhyow na dhothya nevra arta. Nevra. Yth esa unn koes yn unnik kyns a-dhiworth omma dhe’n Menydhyow Loun, hag an koes ma o Lost an Est hepken.

I o an dydhyow ledan! Yth esa oes may hyllyn vy kerdhes ha kana dre’n jydh oll heb klewes travyth saw dasson a’m lev ow honan yn kowyow an breow. An koesow o haval orth koesow Lothlórien, mes tewwa, kreffa, yowynkka. Hag ass o hweg blas an ayr! Y sevyn vy seythun hag anella yn unnik.’

Barvwydhenn a dheu ha bos taw, ow hirgamma war-rag, ha skantlowr ny wrug y dhewdroes veur son. Ena ev a dhallathas hwyrni arta, ha dalleth prydydhieth ow hanasa. Tamm ha tamm an hobbytow a gonvedhas ev dhe geurgana dhedha i.

Y’n budhynnow-helyk Tasarinan y kerdhyn vy yn Gwenton.

Ogh! gwel ha blas a wenton yn Nan-tasarion!

Hag y leveris vy bos henna da.

Y kwandren vy yn Hav yn koesow-elow Ossiriand

Ogh! golow hag ilow yn Hav ryb an seyth avon Ossir!

Hag y tybis vy bos henna an gwella.

Dhe’n faw a Neldoreth y ten vy yn Kynyav.

Ogh! liwyow owrek ha rudh ha hanasans a dhel yn Kynyav yn Taur-na-neldor!

Dres ow hwans yth o.

Bys dhe’n Pin orth ugheldir Dorthonion yth yskynnen vy yn Gwav.

Ogh! an gwyns ha’n gwynnder ha skorr du a Wav dhe Orod-na-Thôn!

Ow lev a yskynna ha kana y’n ebron.

Ha lemmyn an tiryow oll a worwedh yn-dann an tonnow,

Hag y kerdhav yn Ambaróna, yn Tauremorna, yn Aldalómë,

Yn ow thir ow honan, yn bro Fangorn,

May ma gwreydhenn hir,

Ha’n blydhynyow a worwedh tewwa ages an del

Yn Tauremornalómë.

Y geurgan a worfennas, hag ev a hirgammas war-rag yn taw, hag y’n koes oll, dre bellder an diwskovarn, nyns esa son vyth.

An jydh a gothhas, ha mo a dreylyas a-dro dhe gorf an gwydh. Wor’tiwedh an hobbytow a welas, ow trehevel yn tisliw a-ragdha, tir tewl serth: i re dhothya dhe ven an menydhyow, ha gwreydh glas Methedras hir. Yn-nans an vre an Entliv yowynk, ow lamma a-dhiworth hy fentenyow pell a-ugh, a frosa yn trosek gris ha gris rag aga metya. A-barth dyghow dhe’n wover yth esa leder hir, kudhys gans gwels, loes hy liw y’n mo. Nyns esa gwydhenn vyth ow tevi ena ha hi o ledan yn-dann an ebron; yth esa ster ow splanna seulabrys yn lynnyn ynter glannow a gommol.

Barvwydhenn a hirgammas yn-bann an leder, heb lenthe meur. A-dhistowgh an hobbytow a welas aswa efan a-ragdha. Yth esa diw wydhenn veur ow sevel ena, onan dhe unn tu hag an huni arall dh’y gila, haval orth peulyow-yet bew; mes nyns esa yet vyth saw aga skorr ow treusi ha keswiys. Hag an Ent koth ow neshe, an gwydhennow a sevis aga skorr, ha’ga del oll a grenas ha sia. Sybwydhennow ens i, ha’ga del o tewl ha splann, hag i a lentris y’n mo. Dresta yth esa spas ledan ha levan, haval bos treghys leur a hel veur yn tu an vre. Dhe’n dew du an fosow a ledri war-vann bys hanter-kans troeshys aga hirder po moy, hag a-hys pub fos yth esa kasel a wydh a ynkressya aga hirder hag i ow pesya war-ji.

Dhe’n penn arall an fos a veyn o serth, mes dh’y ben kow re beu gwrys ow tos war-dhelergh avel kil bas gans to avel gwarak: nyns esa to arall dhe’n hel, saw skorr an gwydh a worskeusi an dor oll dhe’n penn a-ji, ha gasa marnas hyns efan yn-dann an ebron yntredha. Gover vyghan a dhienki a-dhiworth an fentenyow a-ugh, hag yn-dann asa an penn-dhowr, hi a goedha yn unn dynkyal yn-nans fas serth an fos, ow tiveri avel dagrow arghansek, haval orth kroglenn fin a-rag an kow. An dowr a veu kuntellys warbarth arta yn bason a ven y’n leur ynter an gwydhennow, hag alena ev a fenna ha bera dhe-ves ryb an hyns, yn-mes rag junya gans an Entliv ow vyajya dre’n goeswik.

‘Hm! Ottani! A leveris Barvwydhenn, ow terri y daw hir. ‘My re’gas gorras a-dro dhe dheg ha tri ugens mil kamm-ent, mes ny wonn pes pellder yw henna yn musurans agas pobel hwi. Yn neb kas yth eson ni ogas dhe wreydh an Diwettha Menydh. Rann hanow an tyller ma a via Fentenhel martesen, mar pe treylys yn agas yeth hwi. Da yw genev. Ni a drig omma haneth.’ Ev a’s gorras dhe’n leur war an gwels ynter an kaselyow a wydh, hag i a’n siwyas war-tu ha’n gwarak veur. An hobbytow a verkyas ma na blegya y dhewlin saw boghes, mes y dhiwarr a igeri rag gul kamm kowrek. Ev a worra y vysies-troes bras (ha pur vras ens i dhe-wir, ha pur ledan) war an dor kynsa, kyns neb rann arall y dhewdroes.  

Dre bols Barvwydhenn a sevis yn-dann law an fenten ow koedha, hag anella yn town; ena ev a hwarthas, ha mos a-ji. Moes veur a ven a sevi ena, mes heb kadoryow. Delergh an gow o re dewl seulabrys. Barvwydhenn a dhrehevis dew seth meur ha’ga gorra war an voes. Dell hevelis i o leun a dhowr; mes ev a worras y dhiwleuv a-ughta ha distowgh i a dhallathas golowi, onan gans liw owrek hag an huni arall gans liw glas fethus; ha kemmysk an dhew wolow a enowis an gow, avel howl an hav ow splanna dre do a dhel yowynk. An hobbytow a viras war-dhelergh ha gweles an gwydh y’n hel ow talleth golowi ynwedh, yn gwannliwek yn kynsa, mes owth ynkressya skon, bys pan veu emlys gans golow pub delenn: nebes anedha o glas, nebes o owrek, nebes o rudh avel kober; ha dhe gorf an gwydh yth esa semlans avel peulyow furvys a ven golow.

‘Wel, wel, lemmyn y hyllyn ni kewsel arta,’ a leveris Barvwydhenn. ‘Yma syghes dhywgh, dell waytyav. Skwith owgh hwi ynwedh martesen. Evewgh hemma!’ Ev eth war-dhelergh dhe’n gow, hag i a welas bos nebes sethow hir a ven ow sevel ena, gans gorher poes. Ev a removyas unn gorher, ha sedhi y’n seth lo ledan veur, ha gensi ev a lenwis tri bolla, onan pur vras ha dew o byghanna.

‘Hemm yw chi ent,’ yn-medh ev, ‘ha nyns eus kador vyth, soweth. Mes yma kummyas dhywgh a esedha war an voes.’ Ev a sevis an dhew hobbyt ha’ga gorra war an bordh meur a ven, hwegh troes-hys a-ugh an dor, hag ena yth esedhsons i ow kregi aga diwarr hag owth eva yn unn sopya.

An diwes o haval orth dowr, pur haval orth blas an ganowasow re evsens i a-dhiworth an Entliv ogas dhe emlow an koes, mes yth esa neb blas dhodho ma na allsons i deskrifa: gwann o an blas, mes y’s kovhas ev a vlas a goeswik pell degys gans awel-glor woyeyn an nos. Effeyth an diwes a dhallathas orth an bysies-troes, ha sevel tamm ha tamm dre bub lith, ow tri disyghans ha nerth hag ev ow lesa war-vann, bys dhe vleyn an gols. Dhe-wir, an hobbytow a dybis gols aga fenn dhe sevel, ow kweyvya hag ow krulya hag ow tevi. Barvwydhenn, ev a wolghis y dhewdroes y’n bason dres an warak, hag ena ev a evas y vollas der unn ganowas, unn ganowas hir ha lent. An hobbytow a dybis ma na hettha ev nevra.

Wor’tiwedh ev a worras an bolla war an voes arta. ‘Ah-ah,’ a hanasas ev. ‘Hm, hoom, lemmyn ni a yll kewsel esya. Hwi a yll esedha war an leur, hag y fynnav gorwedha; henn a vydh lettya an diwes ma a vones dhe’m penn ha’m gorra yn kosk.’

A-barth dyghow y’n gow yth esa gweli bras, berr y arrow, namoy ages nebes troes-hys y hirder a-ugh an leur, kudhys yn town gans gwels syghys ha krann. Barvwydhenn a omiselhas yn lent war an gweli ma (owth omblegya saw boghes dh’y gres hag ev orth y wul), bys pan worwedhas ev ystynnys y hirder leun, gans y dhiwvregh a-dryv y benn, ow mires yn-bann orth an nen mayth esa golowys ow flykra orto haval orth del ow tonsya erbynn an howlsplann. Merri ha Pyppyn a esedhas rybdho war bluvogow a wels.

‘Lemmyn, leverewgh dhymm agas hwedhel, ha na fistenewgh!’ a leveris Barvwydhenn.

An hobbytow a dhallathas leverel orto hwedhel a’ga anethow a-ban assens i Trehobbyt. Ny’n gwrussons i herwydh aray kler, drefenn i dhe woderri prest an eyl orth y gila, ha Barvwydhenn a hedhis an kowser lieskweyth, ha dehweles dhe neb rann a-varra, po lamma war-rag yn-dann wovynn a-dro dhe hwarvosow diwettha. Ny lavarsons i travyth a-dro dhe’n Bysow, na’n skila re dhallathsens i an vyaj na’n tyller mayth esens i ow mos dhodho; ha ny bysis ev skilaow vyth.

Ev a dybis bos dhe-les puptra: an Marghogyon Dhu, Elrond, Pansaven, an Koes Koth, Tom Bombadyl, Balyow Moria, Lothlórien ha Galadriel. Ev a wrug dhedha deskrifa an Shayr ha’n tir a-dro arta hag arta. Ev a leveris neppyth koynt yn y gever. ‘A welowgh hwi nebes Entys a-dro dhe ena, martesen?’ a wovynnas ev. ‘Wel, yn le Entys, Entwragedh a via ger gwiwwa.’

‘Entwragedh!‘ a leveris Pyppyn. ‘Yns i haval orthis jy, martesen?’

‘Yns, hm, wel, nag yns: ny wonn dhe-wir,’ yn-medh Barvwydhenn yn-dann dybi. ‘Mes agas bro a via da gansa, rakhenna yth omwovynnis vy yn y gever.’

Barvwydhenn a vynnas godhvos yn arbennik puptra yn kever Gandalf, hag an moyha oll yn gweythresow Saruman. Yth esa edrek bras dhe’n hobbytow na wodhvons i moy yn aga hever: derivas ankler hepken gans Sam a’n pyth a lavarsa Gandalf dhe’n Kusulyans. Mes kler o dhedha Uglúk ha’y vagas dhe dhos a-dhiworth Horngastel ha kewsel a Saruman avel aga mester.

‘Hm, hoom!’ a leveris Barvwydhenn, pan dheuth aga hwedhel yn unn wandra bys dhe gas an Orkow erbynn Marghogyon Rohan wor’tiwedh. ‘Wel, wel! Henn yw bern a nowodhow heb dout. Ny leversowgh hwi oll dhymm, dhe-wir, der aswa da. Mes nyns eus dout dhymm hwi dhe wul herwydh bodh Gandalf. Yma neppyth pur vras ow hwarvos, henna y hallav vy konvedhes, hag an pyth yw an kas, y hwrav vy godhvos wosa termyn martesen. Re wreydh ha barrennow, negys koynt yw: y skyll war-vann pobel vyghan nag usi y’n rolyow koth, hag ott! an Naw Marghek ankevys a dhasomdhiskwedh rag aga helghya, ha Gandalf a’ga hemmer yn vyaj meur, ha Galadriel a’ga gwith yn Karas Galadhon, hag Orkow a’ga helgh a-dreus dhe lewyow oll Gwylvostir: yn hwir yth yns i synsys yn-mysk tewedh meur. Yma govenek dhymm i dh’y dewedha!’

‘Ha pandr’a dybydh tejy?’ a wovynnas Merri.

‘Hoom, hm, Ny wrug vy ombrederi a-dro dhe’n Breselyow Meur,’ a leveris Barvwydhenn; ‘dre-vras i yw negys Elfow ha Gwer. Ha henn yw negys Pystrioryon: Pystrioryon a breder a-dro dhe’n termyn a dheu pupprys. Nyns yw da genev prederi a-dro dhe’n termyn a dheu. Ny assentyav yn tien gans nagonan, drefenn nag assent yn tien nagonan genev vy: nyns yw da an koesow gans nagonan yn fordh mayth yns i da genev vy, an Elfow keffrys y’n dydhyow ma. Mes Elfow yw gwell genev ages tus erell: yth o an Elfow a’gan kuryas a avlavarieth nans yw termyn pell, ha henn o ro meur ma na yll bos ankevys, kyn tibarthas agan fordhow a-dhia an termyn na. Hag yma nebes traow, heb dout, ma nag assentyav gansa yn tien; er aga fynn ov vy yn krev: an - burárum (arta ev a wrug krommyans down a dhivlas) ‘ – an Orkow ha’ga mestrysi.

Prederek en vy pan worwedha an skeus a-dreus dhe Vyrkoes, mes wosa ev dhe vones yn Mordor, ny brederis vy dre bolta: Mordor yw pell dhe-ves. Mes dell hevel yma an gwyns ow treylya war-tu ha’n Est, hag yma gwedhrans a bub koes ow neshe martesen. Nyns eus travyth a yll bos gwrys gans Ent koth rag hedhi an tewedh na: res yw dhodho y dewedha po folsa.

‘Mes Saruman! Saruman yw kentrevek: ny allav vy skonya y aswonn. Res yw dhymm gul neppyth, dell dybav. Lieskweyth a-gynsow yth omwovynnyn vy a’n pyth a dalav gul a-dro dhe Saruman.’

‘Piw yw Saruman?’ a wovynnas Pyppyn. ‘A wodhes’ta neppyth a-dro dh’y istori?’

‘Saruman yw Pystrier,’ a worthybis Barvwydhenn. ‘Moy ages henna ny allav vy leverel. Ny wonn vy istori an Bystrioryon. I a omdhiskwedhas yn kynsa wosa an Gorholyon Bras dhe dhos a-dreus dhe’n mor; mes mar teuthons i gans an Gorholyon nevra ny wodhyen vy. Hanow Saruman o a-vri y’ga mysk, dell grysav. Ev a hepkorras gwandra a-dro ha dyghtya orth materyow Gwer hag Elfow, nans yw neb termyn – hwi a lavarsa bos termyn pur bell; hag ev a dheuth ha triga dhe Angrenost, po Horngastel dell y’n henow Gwer Rohan. Ev o pur gosel yn kynsa, mes y erda a dhallathas tevi. Ev o dewisys bos penn an Konsel Gwynn, dell yw leverys; mes nyns o siwyans da dhe henna. Yth omwovynnav lemmyn mars esa Saruman ow treylya war-tu ha fordhow drog y’n termyn na. Mes yn neb kas, ny wrug ev ahwer dh’y gentrevogyon. Y keskewsyn vy ganso. Yth esa termyn mayth esa ev prest ow kerdhes a-dro y’m koesow. Kortes o ev y’n dydhyow na, ow pysi kummyas a-dhiworthiv (pan vetya ev orthiv dhe gyns); ha pupprys ter o ev dhe woslowes. My a leveris orto meur a draow na wodhvia ev heb ow gweres; mes nevra ny attyli ev dhymm yn kepar maner. Ny berthav kov a brys vyth may leveris ev nowodhow dhymm. Hag yth ynkressyas y fara y’n fordh na; y fas, herwydh ow hov – ny’n gwelis vy dre dermyn pell – a dho ha bos fenestri yn fos a veyn: fenestri gans darasigow a-ji.

Martesen y konvedhav lemmyn an pyth a vynn ev gul. Yma ev ow prasa dos ha bos Rewlyas. Yma brys a vetol ha rosow dhodho; ha nyns eus bern dhodho a draow ow tevi, saw i dh’y servya dre neb pols. Ha lemmyn kler yw ev dhe vos traytour du. Ev re wrug unyans gans tus plos, gans an Orkow. Brm, hoom! Ha gweth hwath: ev re beu ow kul neppyth dhedha; neppyth peryllus. An Horngastelwesyon ma yw haval orth Gwer fell. Yma merk dhe draow drog a dheuth gans an Tewlder Meur ma na yllons i perthi an Howl; mes Orkow Saruman a yll y berthi, kyn fo kas gansa anodho. Pandr’a wrug ev dell omwovynnav? Yns i Gwer a dhiswrug ev, po a wrug ev kemmyska aghow a Orkow ha Gwer? Henn a via drogober du!’

Barvwydhenn a wrommyas pols, haval ev dhe leverel neb molleth dhown Entek. ‘Nans yw neb termyn y tallethis vy omwovynn fatell vedha Orkow treusi der ow koesow mar rydh,’ a besyas ev. ‘A-gynsow hepken y tysmygis vy bos an blam dhe Saruman, ha nans o hirneth ev re beu owth aspia oll an hynsow, ha diskudha ow hevrinyow. Yma ev ha’y dus blos ow terroesa lemmyn. Dhe’n emlow ymons i ow treghi dhe’n dor gwydh – gwydh da. Nebes a’n gwydh y’s treghons i dhe’n dor ha’ga gasa dhe bedri – drogober Ork yw henna; mes an brassa rann anedha yw treghys yn rannow ha kemmerys dhe-ves rag maga tan Horngastel. Yma mog ow sevel pupprys a-dhiworth Horngastel y’n dydhyow ma.

Molleth warnodho, gwreydh ha skorr! Meur a’n wydh na o ow howetha, kroaduryon re aswonnsen vy a-dhia know ha mes; yth esa lev aga honan dhe lies anedha ha kellys yns i lemmyn bys vynari. Hag yma difeythyow a gyfyon ha dreys yn leow mayth esa kelliow ow kana kyns. My re beu diek. My re beu logh. Res yw y vos hedhys!’

Barvwydhenn a sevis a-dhiworth y weli yn unn skwychya, sevel yn-bann, ha kronkya y dhorn war an voes. An sethow a wolow a grenas ha dyllo stif a flamm. Yth esa flykrans haval orth tan glas yn y dhewlagas, ha’y varv a dhigammas yn tiwedhyn haval orth banadhlenn veur.

‘Y fydhav y hedhi!’ a leveris ev, taranek y lev. ‘Ha hwi a vydh dos genev. Martesen hwi a yll ow gweres. Hwi a wra gweres orth agas kowetha agas honan y’n fordh na, ynwedh; mar ny vo hedhys Saruman y fydh eskar hag a-rag hag a-dhelergh dhe Rohan ha Gondor. Agan fordh a warbarth – dhe Horngastel!’

‘Ni a vydh dos genes,’ a leveris Merri. ‘Y hwren ni an pyth a yllyn.’

‘Gwir!’ a leveris Pyppyn. ‘Y fia da genev gweles an Dorn Gwynn fethys. Y fia da genev bos ena, kyn fiv euver: nevra ny vydhav ankevi Uglúk ha treusi Rohan.’

‘Pur dha! Pur dha!’ a leveris Barvwydhenn. ‘Mes y kewsis vy yn fysk. Res yw dhyn goheles bos fysk. My re dheuth ha bos re boeth. Res yw dhymm omwoyeynhe ha tybi; drefenn bos esya dhe arma hedh! ages y wul.’

Ev a hirgammas dhe’n warak ha sevel dre dermyn hir yn-dann law ow koedha an fenten. Ena ev a hwarthas hag omshakya, hag yn py le pynag may koedhas an dagrow a-dhiworto yn tewynnek dhe’n leur, i a lughesas avel gwryghon rudh ha glas. Ev a dhehwelas hag omworwedha war an gweli hag ev o taw.                   

*1 Diwreydhya Theoretical verb; to ‘disroot’/’to weed-out’.