22. Torrva an Kowethyans

Kynsa Skrif - First Draft (updated to Gerlyver Meur 2nd edition)

 Aragorn a’s ledyas war-tu ha bregh a-dhyghow an Avon.  Omma dh’y tu west yn-dann skeus Tol Brandir yth esa glesin glas owth ystynna bys dhe’n dowr a-dhiworth ben Amon Hen.  A-dryv dhodho y sevis kynsa ledrow bas an vre kudhys gans gwydh, ha gwydh a ystynnas dhe-ves war-tu ha’n west a-hys dowrlann gromm an lynn.  Fenten vyghan a goedhas yn unn drebuchya ha megi an gwels.

‘Omma y powesyn ni haneth,’ a leveris Aragorn.  ‘Hemm yw glesin Parth Galen: tyller teg yn hav an hendhydhyow.  Gwithewgh govenek na dheuth omma drogedh hwath.’

I a dennas aga skathow war an lann las, ha rybdho y hwrussons i aga hampva.  I a wrug goelyas, mes nyns o na wel na son a’ga eskerens.  Mars esa Gollum orth aga holya hwath, ev a omwithas anwelys hag anklywys.  Byttegyns hag an nos ow tremena Aragorn a dheuth ha bos prederus, ow treylya lieskweyth yn y gosk hag ow tifuna.  Yn kynsa ouryow an jydh ev a sevis ha dos dhe Frodo, esa yn y dro avel goelyador.

‘Prag yth os ta difun?’ a wovynnas Frodo.  ‘Nyns yw dha dro.’

‘Ny wonn,’ a worthybis Aragorn; mes skeus ha godros re devis ynnov yn kosk.  Y fia tybyans da dhe denna dha gledha.’

‘Praga?’ a leveris Frodo.  ‘Eus eskerens a-dro?’

‘Gwelyn diskwedhyans Gwan,’ a worthybis Aragorn.

Frodo a dennas an kledha-elf diworth y woen.  Gans amayans ev a welas an lown ow splanna yn kodewl y’n nos.  ‘Orkow!’ a leveris ev.  ‘Nyns yns i pur nes, re nes hwath, dell hevel.’

‘Yth esa preder dhymm anodho,’ a leveris Aragorn.  ‘Mes nyns yns i y’n tu ma an Avon martesen.  Golow Gwan yw godewl, ha martesen nyns yw sin a dravyth moy ages aspiorion Mordor ow kerdhes war ledrow Amon Lhaw.  Nevra kyns ny glywis vy a Orkow war Amon Hen.  Mes piw a woer a’n pyth a hwarvo y’n dydhyow drog ma, yn dydhyow na wra Minas Tirith gwitha diogel fordhow Anduin.  Res vydh dhyn mos gans rach a-vorow.’

An jydh a dheuth haval orth tan ha mog.  Isel y’n Est yth esa linennow du a gommol haval orth mog a dansys meur.  An howl ow sevel a’ga enowis orth aga ben gans flammow a rudh tewal; mes kyns pell ev a yskynnas dresta yn ebron gler.  Barr Tol Brandir a splannas yn owrek.  Frodo a viras war-tu ha’n est ha lagatta orth an ynys hir.  Hy thuyow a lammas deserth yn-mes a’n dowr ow pera.  A-ugh an alsyow hir yth esa ledrow serth ha warnedha gwydh owth yskynna, penn a-ugh penn; ha pella a-ughta i yth esa tuyow loes a ven andhrehedhadow, kurunys gans peul meur a ven.  Yth esa ydhyn pals ow troylya a-dro dhodho, mes nyns esa gwel vyth a draow erell yn fyw.

Wosa dybri, Aragorn a elwis warbarth an Kowethyans.  ‘An jydh yw devedhys wor’tiwedh,’ a leveris ev: ‘an jydh a dhewis a wrussyn ni delatya dre bell.  Pandr’a hwyrvydh dh’agan Kowethyans re vyajyas mar bell warbarth?  A dreylyn ni war-tu ha’n west gans Boromir ha mos dhe vreselyow Gondor; po treylya war-tu ha’n est dhe’n Own ha’n Skeus; po terri agan kowethyans ha mos yn tuyow divers dell vo dewisys gans pub?  Pynag a wryllyn res yw y wul skon.  Ny yllyn ni hedhi omma dre dermyn hir.  Yma’n eskar war lann a’n est, ni a woer; mes yma preder dhymm bos Orkow y’n tu ma a’n dowr seulabrys.’

Y teuth taw hir ma na gewsis po gwaya nagonan.

‘Wel, Frodo,’ a leveris Aragorn wor’tiwedh.  ‘An begh yw gorrys warnas jy, soweth.  Ty yw an Bysowdeger ordenys gans an Konsel.  Dewis a’th fordh dha honan yw dhisso yn unnik.  Y’n mater ma ny allav vy ri kusul dhis.  Nyns ov vy Gandalf, ha kyn hwrug vy assaya perthi y rann, ny wonn vy y vrys po y wovenek rag an prys ma, mars esa tybyans dhodho dhe-wir.  Gwirhaval yw an dewis dhe vos dhisso hwath mar pe ev omma.  Yndella dha feus.’

Ny wrug Frodo gorthyp distowgh.  Ena, ev a gewsis yn lent.  ‘My a woer bos res a hast, mes ny allav vy dewis.  An begh yw poes.  Ri dhymm our moy, hag y fydhav vy kewsel.  Gas vy bos ow honan!’

Aragorn a viras orto gans pita kuv.  ‘Pur dha, Frodo mab Drogo,’ yn-medh ev.  ‘Y’ fydh our, hag y fydhydh dha honan.  Ni a wra gwitha omma pols.  Mes na wander pell po ‘mes a alow.’

Frodo a esedhas pols, plegys y benn.  Sam, re bia ow mires orth y vester gans preder meur, a shakyas y benn ha hanasa:  ‘Apert ‘vel anella yw, mes ger Sam Gamji yw euver y’n eur ma.’

Kyns pell Frodo a sevis ha kerdhes dhe-ves; ha Sam a welas may hwrug omfronna an re erell a lagatta orto, mes dewlagas Boromir a sywyas Frodo yn tynn, bys mayth o ev mes a wel y’n gwydh dhe ven Amon hen.

Y’n kynsa tro Frodo a wandras heb hyns y’n koes, wosa pols ev a aswonnis y droes dh’y hembronkya war-vann war-tu ha ledrow an vre.  Ev a dheuth erbynn hyns, diswrians ow lehe a fordh gwrys nans o hirneth.  Yn tylleryow serth grisfordhow a ven re beu treghys, mes lemmyn i o felsys hag usys, kribys gans gwreydh gwydh.  Dre nebes termyn ev a’s yskynnas, heb tybi a-dro dhe du y hyns, bys pan dheuth ev erbynn tyller gwelsek.  Yth esa kerdhin ow tevi oll a-dro dhodho, hag yn y mysk yth esa karrek gompes hag efan.  Tu glesin byghan an woen o igor war-tu ha’n Est ha lenwys lemmyn gans howlsplann a-varr.  Frodo a hedhis ha mires a-dreus an Avon, pell a-woeles, war-tu ha Tol Brandir ha’n ydhyn ow troylya y’n aswa vras a ayr yntredho ev hag an ynys anstenkys.  Lev Rauros o bedhyglans meur kemmyskys gans dassenyans faborden nerthek ow polsa.

Ev a esedhas war an garrek ha gorra y elgeth yn y dhiwla , yn unn lagatta war-tu ha’n est heb gweles saw boghes gans y dhewlagas. Yth esa ow tremena der y vrys puptra re hwarvia a-ban wrug gasa Bylbo an Shayr, hag ev a berthis kov a eryow oll Gandalf ha tybi yn tynn a-dro dhedha.  Termyn a besyas, ha hwath nyns o ev nessa dh’y dhewis.

Distowgh ev a dhifunas a-dhiworth y dybyansow: omglywes koynt a dheuth warnodho bos neppyth a-dhelerghto, dewlagas diguv ow mires orto.  Ev a lammas yn sav ha treylya; mes ny welas ev nagonan saw Boromir, hag y fas o kuv gans minhwarth.

Yth esa own dhymm yn dha gever, Frodo,’ a leveris ev, yn unn gerdhes war-rag.  ‘Mars yw gwir breus Aragorn hag Orkow yw nes, y tal dhyn ma na wantryn agan honan, nagonan ahanan, ha ty yn arbennik: kemmys a’gan negys a greg warnas jy.  Hag ow honlonn ynwedh yw troblys.  Der dha gummyas, y fia da genev gwitha pols ha kewsel genes, a-ban wrug vy dha gavoes.  Y’m konfortsa.  Yn le may ma meur a dus, kows oll a dheu ha bos dadhlans dibenn.  Mes dew warbarth a yll kavoes furder martesen.’

‘Kuv osta,’ a worthybis Frodo.  ‘Mes ny dybav kows vyth dhe’m gweres.  Drefenn my dhe wodhvos an pyth a dal dhymm y wul, mes yma own dhymm a’y wul, Boromir: own.’

Boromir a sevis taw.  Rauros a besyas bedhygla dibenn.  An gwyns a hanasas der skorr an gwydh.  Frodo a grenas.

A-dhesempis Boromir a dheuth hag esedha rybdho.  ‘Os ta sur ma nag yw diedhomm dha wodhevyans?’ a leveris ev.  ‘Y fynnav dha weres.  Yma res dhis a gusul yn dha dhewis kales.  A ny vynnydh hy klywes a-dhiworthiv vy?’

‘My a dyb my dhe wodhvos seulabrys an gusul a roses, Boromir,’ yn-medh Frodo.  ‘Hag y havalsa bos furder saw gwarnyans ow holonn.’

‘Gwarnyans!  Py gwarnyans?’ a leveris Boromir yn tynn.

‘Erbynn ardak.  Erbynn an fordh a hevel bos esya.  Erbynn nagh a’n begh re beu gorrys warnav.  Erbynn – wel, mars yw res y leverel, erbynn fydhyans yn nerth ha gwirder Gwer.’

‘Mes an nerth na re’th tifresas dre dermyn hir pell dhe-ves yn dha vro vyghan, kyn na’n godhyes.’

‘Ny dhoutyav kolonnekter dha bobel.  Mes yma’n norvys ow chanjya.  Fosow Minas Tirith yw krev martesen, mes nyns yns i krev lowr.  Mar fyllons i, pandr’a vo a-wosa?’

‘Ni a vydh koedha yn kolonnek yn bresel.  Mes yma govenek hwath na fallons i.’

‘Nyns eus govenek hag an Bysow ow pesya,’ a leveris Frodo.

‘Agh!  An Bysow!’ a leveris Boromir, gans golow owth enowi yn y dhewlagas.  ‘An Bysow!  A nyns yw tenkys goynt ni dhe berthi kemmys a own ha dout der neppyth mar vyghan?  Neppyth mar vyghan!  Ha my a’n welas dre bols hepken yn Chi Elrond.  A ny allav vy y weles arta?’

Frodo a viras war-vann hag y golonn a dheuth ha bos yeyn distowgh.  Ev a welas an golow koynt yn dewlagas Boromir, mes y fas o kuv ha kowethek hwath.  ‘Gwell via ev dhe besya bos kudhys,’ a worthybis ev.

‘Mar mynnydh.  Ny’m deur,’ yn-medh Boromir.  ‘mes, a nyns eus kummyas dhymm saw kewsel yn y gever?  Drefenn ty dhe dybi prest a’y nerth orth dorn an Eskar dell hevel: a-dro dh’y ober drog yn le ober da.  Yma’n norvys ow chanjya, dell leverydh.  Minas Tirith a wra koedha, mar pes an Bysow.  Mes praga?  Heb mar, mars esa an Bysow dhe’n Eskar.  Mes prag y fia henna an kas mar pe ev genen ni?’

 ‘A nyns eses’ta y’n Konsel?’ a worthybis Frodo.  ‘Drefenn na yllyn y dhevnydhya, hag an draow yw gwrys ganso a dheu ha bos drog.’

Boromir a sevis ha kerdhes a-dro heb perthyans.  ‘Yndella y tasleverydh,’ a grias ev.  ‘Gandalf, Elrond –  an dus ma oll re dhyskis orthis dhe leverel yndella.  A-barth dhedha aga honan ewn yns i martesen.  An elfow ma ha hanter-elfow ha pystrioryon, i a via fethys ganso martesen.  Mes lieskweyth y teu dout dhymm i dhe vos fur ha martesen i yw ownek hepken.  Mes, dhe bubonan yma gnas y eghenn y honan.  Gwer, gwir aga holonn, ny vydhons i legrys.  Ow thus vy yn Minas Tirith re beu stanch dre vlydhynyow hir a galetteryow.  Nyns eus hwans dhyn a nerth a arlydhi-pystri, saw nerth rag omdhefendya, nerth dre acheson ewn.  Hag ott! yn-mysk agan edhomm chons a dhre war-rag an Bysow a Nerth.  Ro yw, dell leverav; ro dhe’n eskerens a Vordor.  Follneth yw ma na yllyn ni y dhevnydhya, devnydhya nerth an eskar er y bynn.  Tus heb own, tus dibita, an re ma yn unnik a wra gwaynya budhogoleth.  Pandr’a allsa gul breselyer y’n eur ma, ledyer meur?  Pandr’a allsa gul Aragorn?  Po mar nagh ev an dra, Boromir yn y le?  An Bysow a rosa dhymm nerth Gorhemmynna.  Ass fesen vy luyow Mordor, ha gwer oll a hessa dhe’m baner!’

Boromir a hirgammas a-dro, yn unn gewsel ughella prest.  Dell hevelis, nammna wrug ev ankevi Frodo, hag y gows ow pesya yn kever fosow hag arvow, ha keskorra gwer; hag ev a wrug towlennow rag unyansow meur ha tryghow gloryus y’n termyn a dheu; hag ev a dewlis dhe’n dor Mordor, hag ev y honan a deuth ha bos myghtern meur, hel ha fur.  Distowgh ev a hedhis ha gwevya y dhiwvregh.

‘Hag i a lever dhyn bos res y skoelya!’ a grias ev.  ‘Ny leverav vy bos da dh’y dhistrui.  Henn a via da, mar tiskwettha poell neb govenek a’y wul.  Ny wra.  An dowlenn yn-unnik yw profys yw hanterden dhe gerdhes yn tall yn Mordor ha profya dhe’n Eskar chons leun a’y dhassynsi ragdho y honan. Follneth!

‘A ny’n gwelydh, ow howeth?’ yn-medh ev, yn unn dreylya distowgh war-tu ha Frodo arta.  ‘Ty a lever bos own dhis.  Mars yw yndella, y tal dhe dus a’n harttha dha ava.  Mes, a nyns yw an kas gwir may rebell dha skians?’

‘Nyns yw, dhe-wir,’ a leveris Frodo.  ‘Ownek ov vy yn sempel.  Mes da yw genev klywes dha vrys yn fordh mar leun.  Ow brys vy yw klerra lemmyn.’

‘A vynnydh dos dhe Vinas Tirith?’ a grias Boromir.  Yth esa y dhewlagas ow splanna ha ter y fas.

‘Ty a’m kammkonvedh,’ a leveris Frodo.

‘Mes a vynnydh dos, dre bols dhe’n leha?’ a besyas Boromir.  ‘Nyns yw pell dhe’m sita lemmyn; hag an pellder dhe Vordor dhiworth ena yw saw boghes moy ages dhiworth omma.  Ni re beu termyn hir y’n gwylvostir, ha res yw dhis nowodhow a’n pyth a wra an Eskar kyns gul ervirans moy.  Deus genev, Frodo,’ a leveris ev.  ‘Res yw dhis powes kyns dha vyaj, mars yw res dhis mos dhe-wir.’  Ev a worras y dhorn war skoedh Frodo yn gis kowethek; mes Frodo a omglywas bos an dorn ow krena der yntanans fronnys. Ev a wrug kamm dhe-ves yn skon, ha mires yn ownek orth an Gour hir ogas ha dewweyth y hirder ha nerthekka lieskweyth.

‘Prag yth os ta mar angowethek?’ a leveris Boromir.  ‘Gour gwir ov vy, na lader na helerghyas.  Yma res dhymm a’th Vysow: henn y hwodhes jy lemmyn; mes yth ambosav dhis nag eus hwans dhymm y witha.  A ny vynn’ta ow gasa assaya ow thowlenn dhe’n leha?  Ro ev yn kendon dhymm!’

‘Na wrav! Na wrav!’ a grias Frodo.  ‘An Konsel a worras warnav vy an devar dh’y berthi.’

‘Der agan follneth agan honan an Eskar a vydh agan fetha,’ a grias Boromir.  ‘Ass eus sorr dhymm dredho!  Pennsogh! Muskok penn-kales! Y poenydh dre vodh dhe’th vernans ha diswul agan amkan.  Mars eus perghennegyans a’n Bysow dhe neb pobel varwel, dhe wer Numenor yw, ha nyns yw dhe Hanterdus.  Nyns usi ev dhisso saw dre jons anlowen.  Dhymmo y fe.  Y tal bos dhymmo.  Ro ev dhymm!’

Ny wrug Frodo gorthyp, mes a wayas dhe-ves bys mayth o yntredha an karrek vras kompes.  ‘Bydh kosel, ow howeth!’ a leveris Boromir medhella y lev.  ‘Prag na’n disynsydh?  Prag na vos livrys diworth dha dhout ha’th own?  Ty a yll blamya orthiv vy, mar mynnydh.  Ty a yll leverel my dhe vos re grev ha’y synsi dre nerth.  Rag my dhe vos re grev er dha bynn, hanterden,’ a grias ev; ha distowgh ev a lammas dres an garrek ha lamma orth Frodo.  Y fas teg ha hweg o chanjys yn hager; yth esa tan ow koneri yn y dhewlagas.

Frodo a skeusis a-denewen rag gorra an garrek yntedha arta.  Yth esa unn dra yn unnik a allas ev y wul: yn unn grena ev a dennas an Bysow orth y gadon ha’y worra dh’y vys yn skon, kettoeth ha Boromir dhe lamma orto arta.  An Gour a dhyenas, lagatta dre bols gans marth, hag ena poenya a-dro yn kwyls, ow hwilas yn-mysk an kerrek ha gwydh.

‘Kammfydhwas mollothek!’ a armas ev.  ‘Go jy pan y’th synssiv!  Lemmyn y hwelav dha vrys.  Ty a wra kemmeres an Bysow dhe Sawron ha’gan gwertha oll.  Mollothek os ta ha hanterdus oll bys dhe vernans ha tewlder!’  Ena, yn unn vokya y droes erbynn men, ev a goedhas yn unn worlesa ha gorwedha fas dhe’n dor.  Dre bols ev o kosel avel y volleth y honan dh’y skwattya dhe’n dor; a-dhesempis ev a oelas.

Ev a sevis ha rutya y dhorn a-dreus y dhewlagas yn unn dhisygha an dagrow.  ‘Pandr’a leveris vy?’ a grias ev  ‘Pandr’a wrug vy?  Frodo, Frodo!’ a elwis ev.  ‘Dehwel!  Follneth a’m synsis, mes tremenys yw.  Dehwel!’

Nyns esa gorthyp vyth.  Ny glywis Frodo y griow.  Pell ves dhe o ev seulabrys, ow lamma yn tall yn-bann an hyns dhe benn an vre.  Euth ha galar a’n grenas hag ev ow kweles yn y vrys fas mus gwyls Boromir, ha’y dhewlagas ow leski.

Kyns pell ev a dhrehedhas, y honan, barr Amon Hen, ha hedhi yn unn dhyena.  Haval ev dhe vires dre niwl, ev a welas kylgh efan kompes, konsys gans leghyon meur, yn y hyrghynn yth esa kerweyth ow prewi; hag yn y mysk, sevys war beder kolovenn gervys, o kador ughel, drehedhys veu dre risfordh a radhow pals.  Yskynna a wrug ev hag esedha y’n hengador, yn unn omglywes haval orth flogh kellys re gramb’sa war dron myghternyow-venydh.

Yn kynsa ny allas ev gweles saw boghes.  Dell hevelis dhodho yth esa ev yn norvys a niwl ma nag esa ynno travyth saw skeusow: Yth o an Bysow warnodho.  Ena, yn nebes tylleryow, an niwl a glerhas hag ev a welas lies gwelesigeth: byghan ha kler avel i dhe vos yn-dann y dhewlagas war voes, mes pell.  Nyns esa son vyth, saw gwelesigethow splann bew.  Dell hevelis dhodho an norvys re verrhasa ha dos taw.  Yth esa ev owth esedha y’n Gador a Weles, war Amon Hen, Bre Lagas Gwer Numenor.  War-tu ha’n est ev a viras yn tiryow efan anarhwithrys, plenys anhenwys, ha koesow anaswonnys.  War-tu ha’n north y firas ev, ha’n Avon Veur a worwedhas haval orth snod a-woeles dhodho, ha’n Menydhyow Niwlek a sevis byghan ha mar gales avel dyns terrys.  War-tu ha’n west y firas ev ha gweles peuryow ledan Rohan; hag Orthank, tour Horngastel, haval dhe golgh du.  War-tu ha’n soth y firas ev, ha poran a-woeles y dhewdroes an Avon Veur a grulyas haval orth tonn ughel ha koedha dres dowrlamm Rawros yn pytt ewynek; kammneves owth isterlentri a dhonsyas war an niwl.  Ethir Anduin y hwelas ev, delta kowrek an Avon, hag ydhyn-mor diniver ow troylya avel ponn gwynn y’n howlsplann, hag a-woeles dhedha mor glas hag arghansek, ow krygha gans linennow dibenn.

Mes yn pub le ev a welas gwel a vresel.  Yth esa an Menydhyow Niwlek owth hesya haval dhe grug moryon:  yth esa orkow ow tos yn-mes a vil doll.  Yn-dann skorr Myrkoes yth esa strif marwel a Elfow ha Gwer ha bestes fell.  Enowys o tir an Veornagh;  yth esa kommolenn a-dreus Moria;  mog a sevis dhe emlow Lorien.

Yth esa marghogyon ow marghogeth war wels Rohan; bleydhi a livas a-dhiworth Horngastel.  A-dhiworth porthow Harad kasworholyon a voras; hag yth esa Gwer ow kwaya yn tibenn a-dhiworth an Est: kledhevoryon, guwyoryon, gwaregoryon war vargh, kerrik chyftens ha kertow kergys.  Yth esa nerth oll a’n Arloedh Du ow kwaya.  Ena, yn unn dreylya war-tu ha’n Soth arta ev a welas Minas tirith.  Pell dhe-ves y hevelis dhodho ha teg: gwynn y fosow, lies y douryow, prout ha teg war y dron-menydh; y gerweythyow a lyytras gans dur ha’y dourigow o splann gans banneryow pals.  Govenek a lammas yn y golonn.  Mes erbynn Minas Tirith y feu sevys ker arall, brassa ha kreffa.  Y’n tu na, war-tu ha’n Est, yn anvodhek, y dhewlagas a veu tennys.  Dres ponsow diswrys Osgiliath, yetow ow krysla Minas Morgul, ha’n Menydhyow Tarosvannus, bys dhe Gorgoroth, an nans a euthekter yn Mordor.  Tewlder a omgelas ena yn-dann an Howl.  Tan a wolowis yn mysk an mog.  Yth esa an Menydh a Vreus ow leski, ha fler ughel ow sevel.  Ena wor’tiwedh y dhewlagas a veu synsys: fos war fos, kerweyth war gerweyth, du, krev dres eghenn, menydh a horn, yet a dhur, tour a veyn andhewanadow, ev a’n welas:  Barad-dur, Ker Sawron.  Govenek oll eth a-dhiworto.

A-dhesempis ev a omglywas an Lagas.  Yth esa lagas na goska y’n Tour Tewl.  Ev a wodhva an Lagas dhe dhos ha bos war anodho.  Yth esa bodh ter gwyls ena.  Ev a lammas war-tu hag ev; haval orth bys ev a’n omglywas, ow hwilas war y lergh.  Kyns pell ev a’n desedhsa, godhvos an tyller yn poran mayth esa ev.  Ev a davas orth Amon Lhaw.  Orth Tol Brandir ev a woviras – Frodo a omdewlis a-dhiworth an gador, ow plattya yn unn gudha y benn gans y huk loes.

Ev a glywas y lev y honan ow kria: Nevra!, nevra! Po a wrug ev kria:  Dhe-wir y tov, y tov dhis?  Ny wodhva ev.  Ena, haval dhe lughesenn a-dhiworth neb tyller arall a nerth y teuth dh’y vrys tybyans arall:  Remov e!  Remov e!  Pennsogh, remov e!  Remov an Bysow!

An dhew nerth a gesstrivyas ynno.  Ev a wynnelas dre bols, tormentys, omborth yn poran ynter an dhew vleyn ow pychya.  Distowgh ev a omaswonnis arta.  Frodo, na’n Lev na’n Lagas: rydh y vrys rag gul dewis, gans pols hepken dh’y wul.  Ev a removyas an Bysow diworth y vys.  Yth esa ev war benn glin yn howlsplann kler a-rag an gador ughel.  Skeus du a dremenas a-ughto haval orth bregh dell hevelis; ev eth dres Amon Hen ha palvala pella y’n west, ha disomdhiskwedhes.  Ena an ebron oll o glan ha glas hag ydhyn a ganas yn pub gwydhenn.

Frodo a sevis.  Yth esa skwithter bras ynno, mes y vodh o kales ha’y golonn o kosel.  Ev a gewsis yn ughel dhodho y honan,  ‘Y hwrav vy an pyth yw res dhymm lemmyn,’ a leveris ev.  ‘Hemma, dhe’n leha, yw apert: yma drogedh an Bysow owth oberi seulabrys y’n Kowethyans keffrys, ha res yw an Bysow dh’aga gasa kyns gul moy a dhregynn.  Yth av ow honan.  Ny allav vy trestya nebes anedha, hag an re a allav vy trestya yw re veurgerys dhymm:  Sam truan, ha Merri ha Pyppyn.  Hirgarr, ynwedh:  y golonn a yeun warlergh Minas Tirith, hag y fydh res anodho ena, wosa Boromir dhe goedha yn drogedh.  Yth av ow honan.  Distowgh.’

Ev eth yn skon a-hys an hyns ha dehweles dhe’n glesin ma’n kavsa Boromir.  Ena ev a hedhis yn unn woslowes.  Ev a dybis ev dhe glywes kriow ha galowyow a-dhiworth an koes nes dhe’n lann a-woeles.

‘Ymons i orth ow helghya,’ a leveris ev.  ‘Pes termyn en vy dhe-ves dell omwovynnav?  Ouryow, dell dybav.’  Ev a hokkyas.  ‘Pandr’a allav vy gul?’ a hanasas ev.  ‘Res yw dhymm mos lemmyn poken ny vydhav vy mos vytholl.  Ny vydh chons arall dhymm.  Kas yw genev aga gasa, hag y’n fordh ma heb styryans vyth.  Mes i a vydh konvedhes an dra.  Sam a vydh konvedhes.  Ha py fordh arall eus dhymm?

Yn lent ev a dennas yn-mes an Bysow ha’y worras dh’y vys arta.  Ev a dhisomdhiskwedhas ha tremena yn-nans an vre, le es rutson gwyns.

An re erell a withas hir ryb glann an avon.  I re beu taw dre nebes termyn, yn unn waya a-dro yn tibowes;  mes lemmyn yth esens i owth esedha yn klyghyek, hag yth esens i ow kewsel.  A dermyn dhe dermyn i omherdhyas rag kewsel a-dro dhe draow erell, a’ga fordh hir ha’ga anethow pals; i a wrug govynnow dhe Aragorn yn kever gwlaskor Gondor ha’y hen istori, ha gesyon y oberennow meur a allas bos gwelys hwath y’n amaldir koynt ma a Emyn Muil: an myghternyow a ven ha’n gador Lhaw ha Hen, ha’n Risfordh veur ryb dowrlamm Rawros.  Mes aga geryow ha’ga thybyansow a wandras wor’tiwedh yn unn dhehweles dhe Frodo ha’n Bysow.  Pandr’a vo dewis Frodo?  Prag yth esa ev owth hokya?

‘Yma ev owth omdhadhla a-dro dhe by fordh yw an peryllussa, dell dybav,’ a leveris Aragorn.  ‘Ha gwiw yw an dhadhel.  Lemmyn, mos war-est yw euverra ages bythweth kyns rag an Kowethyans, a-ban wrussyn ni sywys gans Gollum, ha res yw dhyn prederi bos diskudhys seulabrys kevrin agan vyaj.  Mes nyns yw nessa Minas Tirith dhe’n Tan ha distruyans an Begh.

‘Ni a allsa gwitha ena dre bols ha gul defens kolonnek, mes nyns eus govenek dhe Arloedh Denethor ha’y luyow oll dhe wul an pyth a leveris Elrond keffrys dhe vos dres y nerth ev: po gwitha kevrinek an Begh po defendya erbynn nerth leun an Eskar pan dheffo ev dh’y synsi.  Py fordh a dhewissen nebonan ahanan yn le Frodo?  Ny wonn vy.  Lemmyn dhe-wir yma hwans an brassa dhyn a Gandalf.’

‘Yth yw ankensi agan koll,’ a leveris Legolas.  ‘Hwath y’gan beus res a galeshe agan brys heb y weres.  Prag na yllyn nyni ervira, ha gweres orth Frodo yndella?  Gelwyn ni orto hag ena ragleva!  Y raglevsen vy rag Minas Trirth.’

‘Yndella y hwrussen vy,’ a leveris Gymli.  ‘Heb mar, ni a veu dannvenys rag gweres orth an Bysowdeger  yn y fordh hepken, heb mos pella es dell vynnyn; ha nyns yw nagonan ahanan yn-dann na li na worhemmynn dhe hwilas an Menydh a Vreus.  Kales o dhe dhiberth a-dhiworth Lothlorien.  Mes y teuth vy bys omma, hag y leverav hemma:  lemmyn yth eson ni yn tyller a’n diwettha dewis, kler yw dhymm na allav vy gasa Frodo.  My a dhewissa Minas Tirith, mes mar ny wra ev yndella, y sywyav war y lergh ev.’

‘Yth yw yndella genev vy ynwedh,’ a leveris Legolas.  ‘Y fia dilen lemmyn dhe leverel farwel.’

‘Dhe-wir y fia traytyans, mar kwrussyn ni oll y asa,’ yn-medh Aagorn.  ‘Mes mar kwra ev mos war-est, ny via res mos oll ganso: ha ny dybav bos dever dhe oll yndella.  An negys na yw argollus: kemmys yndella rag eth ha rag tri po dew po onan y honan.  Mar kasssewgh hwi ow dewis vy, yth apoyntsen vy tri howeth:  Sam, ny allsa ev perthi ken fordh; ha Gymli; ha My ow honan.  Boromir a wra dehweles dh’y sita y honan, mayth eus res anodho dh’y das ha’y dus; ha ganso y tal mos an re erell, Meriadok ha Peregryn dhe’n leha, mar ny vynn Legolas agan gasa.’

‘Nyns yw henna gwiw vytholl!’ a grias Merry.  ‘Ny yllyn ni gasa Frodo!  Pyppyn ha My a vynnas mos gans Frodo py le pynag a ello ev, ha ni a vynn yndella hwath.  Ny wodhyen ni styr a henna.  Y hevelis bos dihaval mar bell dhe-ves, y’n Shayr po yn Pansaven.  Y fia fol ha fell dhe asa mos Frodo yn Mordor.  Prag na yllyn ni y hedhi?’

‘Res yw dhyn y hedhi,’ a leveris Pyppyn.  ‘Ha henn yw an preder yn y vrys, sur ov.  Ev a woer na vydhyn ni unnver ‘dro dhe vos war-est.  Ha nyns yw da ganso dhe wovynn orth nagonan dhe vones ganso, gwas truan.  Ass yw tybyans drog:  mos yn Modor y honan!’  Pyppyn a grenas.  ’Ass yw ev ker ha gokki! Ev a dal godhvos nag yw res dhodho govynn.  Ev a dal godhvos ma na vydhyn ni y asa mar ny yllyn ni y hedhi.’

‘Gav dhymmo,’ a leveris Sam.  ‘My ‘wra tybi na gonvedhowgh hwi ow mester vytholl. Nyns usi ev o’hokya ‘dro dh’y fordh.  Heb mar!  Nyns eus gwayn vyth yn Minas Tirith yn neb kas!  Dhodho ev heb mar, gav dhymm, Mester Boromir,’ a geworras ev, ha treylya.  Y’n pols na i a gonvedhas Boromir, neb esa owth esedha kyns dhe amal an kylgh, dhe vos gyllys.

‘Ple’ma’va?’ a grias Sam, prederus y fas.  ‘Ev re beu nebes koynt a-gynsow, dhe’m brys vy.  Mes nyns ywa y’n negys ma.  ‘’Ma ev yn fordh dh’y dre, dell leveris ev pupprys; ha blam vyth dhodho.  Mes Mr. Frodo, ev a wra godhvos bos res dhodho kavoes an Krakkys a Vreus, mar kyll ev.  Mes ownek ywa.  Lemmyn an termyn yw devedhys ha dyegrys yn sempel ywa.  Henn yw y gudynn.  Heb mar ev re beu adhyskys nebes, de’leverir – ni oll re beu – a-ban wrussyn ni gasa tre, poken ev a via mar dhyegrys may hwrussa ev tewlel an Bysow y’n Avon ha poenya.  Mes ev yw re ownek dhe wul dalleth hwath.  Ha nyns usi ev o’prederi ‘dro dhyn ni: mar mynnyn ni mos ganso po na.  Ev a wra godhvos bos mynnes dhyn.  Honn yw tra arall eus ow krevya y vrys.  Mar kwra ev omgelmi rag mos, ev a wra mynnes mos y honan.  Bedhewgh sur!  Kales vydh’n dra pan dhehwello ev.  Ev a vydh omgelmi dhe-wir, mar sur ‘vel Baggyns y hanow.’

‘My a grys ty dhe gewsel yn furra ages pubonan ahanan, Sam,’ a leveris Aragorn.  ‘Ha pandr’a wren ni, mars os ta ewn?’

‘Hedh ev!  Na’n gas dhe vones!’ a grias Pyppyn.

‘Martesen,’ a leveris Aragorn.  ‘Ev yw an Deger, hag yma tenkys an Begh warnodho ev.  Ny dybav bos gwiw ni dh’y herdhya yn unn fordh po fordh arall.  Ha ny dybav ni dhe seweni, mars assayyn ni.  Yma nerthow erell owth oberi kreffa ageson dres eghenn.’

‘Wel, yma hwans dhymm Frodo dhe “omgelmi” ha dehweles, ha’y wul,’ a leveris Pyppyn.  ‘Gortos yw euthek!  An our yw gwrys, sur ov.’

‘Yw,’ yn-medh Aragorn.  ‘An our yw gyllys pell.  Yma’n myttin ow tremena dhe-ves.  Res yw dhyn y elwel.’  

Y’n pols na Boromir a dhasomdhiskwedhas.  Ev a dheuth diworth an gwydh ha kerdhes war-tu hag i heb kewsel.  Yth esa semlans sevur ha trist dh’y fas.  Ev a hokyas avel ev dhe nivera an dus esa ena, hag esedha a-denewen, y dewlagas war-tu ha’n dor.

‘Ple’th eses’ta, Boromir?’ a wovynnas Aragorn.  ‘A wruss’ta gweles Frodo?’

Boromir a hokyas pols.  ‘Ya, ha na,’ a worthybis ev yn lent.  ‘My a’n kavas neb pellder yn-bann an vre, hag y kewsis vy dhodho.  Y’n kennerthis vy dos dhe Vinas Tirith yn le mos war-est.  My a dheuth ha bos serrys hag ev a’m gasas.  Ev a dhisomdhiskwedhas.  Nevra ny welis vy hwarvos tra a’n par kyns, kyn y’n klywis vy yn hwedhlow.  Martesen ev a worras an Bysow dhodho.  Ny yllis vy y gavoes arta.  My a dybis ev dhe dhehweles dhywgh hwi.’

‘Yw henna oll a vynnydh leverel?’ a leveris Aragorn, yn unn vires yn tynn ha heb kuvder meur orth Boromir.

‘Yw,’ a worthybis ev.  ‘Ny leverav moy hwath.’

‘Hemm yw drog!’ a grias Sam, yn unn lamma yn sav.  ‘Ny wonn an pyth ‘wrug an Gour ma.  Prag y hworrsa Mr. Frodo an dra dhodho?  Ny dalvia ev y wul; ha mar kwrug ev, piw ‘woer an pyth re hwarva?’

‘Mes ny’n gwithsa ev dh’y vys,’ a leveris Merri.  ‘Wosa diank a-dhiworth an godriger anwolkom, kepar ha Bylbo.’

‘Mes ple’th eth ev?  Ple’ma ev?’ a grias Pyppyn.  ‘Ev re beu gyllys termyn hir lemmyn.’

‘Pes termyn yw a-ban welsys jy Frodo y’n diwettha tro, Boromir?’ a wovynnas Aragorn.

‘Hanter our, martesen,’ a worthybis ev.  ‘Po martesen our.  My re wandras nebes termyn.  Ny wonn!  Ny wonn!’  Ev a worras y benn yn y dhiwleuv, hag esedha gans semlans a anken.

‘Our a-ban wrug ev disomdhiskwedhes!’ a armas Sam.  ‘Res yw dhyn assaya y gavoes distowgh.  War yew!’

‘Hedh pols!’ a grias Aragorn.  ‘Res yw dhyn omranna yn dewdhen, hag ordena – hou, hedhewgh!  Gortewgh!’

Euver o.  Ny wrussons i vri anodho,  Sam re fistensa dhe-ves kynsa.  Merri ha Pyppyn re’n sywsa, ha seulabrys yth esens i ow tisomdhiskwedhes yn mysk an gwydh ryb an lann, yn unn arma ‘Frodo!  Frodo! Gans aga lev-hobbyt kler ha trebyl.  Yth esa Legolas ha Gymli ow poenya.  Dell hevelis po muskotter po skruth tromm re goedhsa war an Kowethyans.

‘Ni oll a vydh keskerys ha kellys,’ a hanasas Aragorn.  ‘Boromir!  Ny wonn an rann a wruss’ta y’n dregynn ma, mes gwra gweres lemmyn!  Hol warlergh an dhew hobbyt yowynk na, ha’ga gwitha dhe’n leha, mar ny yllydh jy kavoes Frodo keffrys.  Dehwel dhe’n tyller ma, mara’n kevydh, po neb ol anodho.  Y tehwelav skon.’

Aragorn a lammas dhe-ves yn skav ha mos warlergh Sam.  Ev a’n dremenas pan dhrehedhas ev an glesin byghan yn-mysk an kerdhin.  Yth esa Sam ow lavurya yn-bann an vre yn unn dhyena ha gelwel, Frodo!   

‘Deus genev, Sam!’ a leveris ev.  ‘Nyns yw da nagonan ahanan dhe vos ow honan.  Yma dregynn a-dro.  Y’n omglywav.  Yth av dhe’n penn, dhe Gador Amon Hen, rag gweles an pyth a vo gwelys.  Ott!  Kepar ha dismyk ow holonn, Frodo a dheuth y’n hyns ma.  Syw war ow lergh, ha bydh war!’  Ev a fyskis yn-bann an hyns.

Sam a assayas yn tiwysyk, mes nyns o ev par dhe Hirgarr an Pellgerdher, ha kyns pell ev a dreynyas.  Ny boenyas ev pell kyns bos Aragorn anweladow a-rag.  Sam a hedhis ha dyena.  Distowgh ev a hwettyas y leuv dh’y benn.

‘Hedh, Sam Gamji!’ a leveris ev yn ughel.  ‘Dha dhiwarr yw re verr, ytho, gwra devnydh a’th penn!  Ytho!  Nyns usi Boromir o’kowleverel, nyns yw y gnas; mes ny wrug ev leverel puptra.  Neppyth ‘wrug own bras dhe Vr. Frodo.  Ev ‘wrug omgelmi dhe’n penn, tromm.  Ev a galeshas y vrys wor’tiwedh – rag mos.  Dhe ble?  War-est.  Heb Sam!  Gwir, heb y Sam keffrys.  Henn yw kales, kales fell.’

Sam a worras y dhorn a-dreus y dhewlagas, ow kwetha dhe-ves an dagrow.  ‘Bydh kosel Gamji!’ yn-medh ev.  ‘Tyb, mar kyllydh!  Ny yll ev nija a-dreus avonyow, ha ny yll ev lamma a-dreus dowrlammow.  Nyns eus dafar vyth dhodho.  Ytho, res y’ dhodho dehweles dhe’n skathow.  Dehwel dhe’n skathow!  Dehwel dhe’n skathow, Sam, ‘vel lughesenn!’

Sam a dreylyas ha poenya yn unn dhehweles yn-nans an hyns.  Ev a goedhas ha diruska y dhewlin.  Ev a sevis arta ha pesya poenya.  Ev a dheuth erbynn amal glesin Parth Galen ryb an lann, mayth esa an skathow tennys yn-mes an dowr.  Nyns esa nagonan ena.  Dell hevelis yth esa kriow y’n koesow a-dhelerghto, mes ny wrug ev bri dhedha.  Ev a sevis yn unn lagatta pols, stag, igor y anow.  Yth esa skath ow slynkya, heb gweres, yn-nans an lann.  Yn unn arma Sam a fyskis a-dreus an gwels.  An skath a slynkyas y’n dowr.

 ‘’Th’esov vy o’tos, Mr. Frodo!  ‘Th’esov vy o’tos!’ a elwis Sam, ha lamma a-dhiworth an lann, yn unn synsi orth an skath ow tiberth.  Ev a’n kollas dre lath.  Gans kri ha lagyans ev a goedhas war-fas yn dowr down ha skav.  Yn unn renki ev a sedhis, ha’n Avon a dhegeas a-dreus y benn krullyek.

Kri a amayans a-dheuth a-dhiworth an skath gwag.  Roevik a blowghyas ha’n skath a dreylyas a-dro.  Frodo o skav lowr dh’y synsi orth y wols dell arenebis ev, ow tyena hag ow kwynnel.  Yth esa own yn y dhewlagas gylghyek gorm.

‘Deus yn-bann, Sam chet!’ a leveris Frodo.  ‘Lemmyn, syns ow dorn!’

‘Saw vy, Mr. Frodo!’ a dhyenas Sam.  ‘Beudhys ov.  Ny allav gweles dha dhorn.’

‘Otta ev.  Na bynch, chet!  Ny vydhav dha dhisynsi.  Sevneuv1 ha na wynnel a-dro, poken y fydhydh domhwel an skath.  Ytho, syns an tu ha gas vy dhe dhevnydhya an roevik!’

Dre nebes tennow Frodo a dhros an skath dhe’n lann arta, ha Sam a allas krambla yn-mes a’n dowr, mar lyb avel rath dhowr.  Frodo a removyas an Bysow ha tira arta.

‘Yn mysk fyslogyon oll ty yw an gwettha, Sam!’ a leveris ev.

‘Ogh, Mr. Frodo, honn yw droktro!’ a leveris Sam yn unn dhegrena.  ‘Honn yw droktro, owth assaya mos hebov vy.  Mar ny wrug vy dismygi‘n ewn, ple fies lemmyn?’

‘War an fordh yn salow.’

‘Yn salow!’ a leveris Sam.  ‘Dha honan yn tien ha hebov vy rag gweres orthis!  Ny allsen y berthi, y fia mernans dhymm.’

‘Dos genev vy a via mernans dhis, Sam,’ a leveris Frodo,  ‘ha ny allsen vy perthi henna.’  

‘Nyns yw mar sertan ‘vel bos gesys,’ a leveris Sam.

‘Mes yth esov vy ow mos dhe Vordor.’

‘M’ woer ‘n ta, Mr. Frodo.  ‘Th esos heb mar.  Ha ‘th esov vy ow tos genes.’

‘Sam,’ a leveris Frodo, ‘na’m lett!  An re erell a vydh dehweles skon.  Mara’m kevons omma , y fydh res dhymm argya ha styrya, ha nevra ny vydh po chons po kolonn dhymm dalleth.  Mes res yw dhymm mos distowgh.  Nyns eus fordh arall.’

‘Heb mar,’ a worthybis Sam.  ‘Mes ny wredh mos dha honan.  My ‘wra dos y’wedh, poken ny wra mos nagonan ahanan.  My ‘wra gweskel tell y’n skathow oll kyns henna.’

Frodo a hwarthas dhe-wir.  Toemmder ha lowender tromm a davas orth y golonn.  ‘Gas onan ragon!’ yn-medh ev.  ‘Y fydh res dhyn anodho.  Mes ny yllydh jy dos y’n studh na, heb dha dhaffar po boes po travyth arall.’

‘Pols berr, my ‘wra kavoes ow daffar!’ a grias Sam yn ter.  ‘Parys yw puptra.  My ‘wrug tybi ni dhe asa hedhyw.’  Ev a fistenas dhe’n gampva, tenna y sagh diworth an bern ma’n gorrsa Frodo pan wrug ev kemmeres daffar y geskowetha a-dhiworth an skath, synsi pallenn spar, ha nebes fardellow moy a voes, ha dehweles yn unn boenya.

‘Ytho, ow thowlenn oll yw diswrys!’ a leveris Frodo.  ‘Euver yw assaya diank a-dhiworthis jy.  Mes lowen ov vy, Sam.  Ny allav vy leverel ow lowender.  War yew!  Yth yw agan tenkys dhe vones warbarth, apert yw.  Ni a vydh mos, ha re gaffo an re erell fordh salow!  Hirgarr a vydh aga gwitha.  Ny vydhyn ni aga gweles arta dhe’m brys vy.’

‘Y hwryllyn ni hwath, Mr. Frodo. Y hwryllyn ni,’ a leveris Sam.

Yndella Frodo ha Sam a dhallathas war-rag y’n diwettha rann an negys warbarth.  Frodo a roevyas dhe-ves a’n lann, ha’n Avon a’ga forthas dhe-ves yn skav, a-hys bregh a’n west, ha dres alsyow ow talgamma Tol Brandir.  Bedhyglans an dowrlamm meur a dheuth nessa.  Gans an gweres a allsa gul Sam keffrys, oberenn gales o rag tremena a-dreus an fros dhe benn soth an ynys ha lywya an skath war-est war-tu ha’n lann a-dal.

Wor’tiwedh i a dheuth war dir arta war ledrow soth Amon Lhaw.  Ena, i a gavas glann ow ledra, hag i a dennas an skath war-vann, pell dhe-ves a’n dowr, ha’y gudha a-dryv kowrven meur.  Ena yn unn worra aga begh dh’aga diwskoedh, i a dhallathas, ow hwilas hyns a’ga drosa a-dreus breow loes Emyn Muil, ha war-nans yn Tir Skeus.                

*1 Sevneuvya Theoretical verb ‘To tread water’.