10. Hirgarr

Nessa Skrif - Second Draft (checked & updated to Gerlyver Meur 3rd edition)

Frodo, Pyppyn ha Sam a dhehwelas dhe'n parledh. Nyns esa golow vyth. Nyns esa Merri ena hag an tan re losksa dhe regydh. I a dhrehevis an regydh yn tansys arta ha tewlel warnodho nebes yttewi, ha wosa gul yndella i a aswonnis Hirgarr dhe dhos gansa. Yth esa ev owth esedha yn kosel yn kador ryb an daras!

'Dydh da!' yn-medh Pyppyn.  'Piw osta ha pyth yw dha negys?'

'Henwys Hirgarr ov vy,' a worthybis ev: 'ha kyn hwrello ev y ankevi, dha goweth a ambosas klappya genev.'

'Ty a leveris may hwrav vy klewes neppyth lesus dhymm, dell grysav,' yn-medh Frodo.  'Pandra vynnydh leverel?'

'Nebes traow,' a worthybis Hirgarr.  'Mes, heb mar, yma pris.'

'Pyth yw dha styr?' a wovynnas Frodo yn tynn.

'Na vydh reudhys!  Nyns yw ow styr saw hemma: Y fydhav leverel orthis an pyth a wonn vy, ha ri dhis nebes kusul dha - mes y fydh hwans dhymm a werison.'

'Ha pandra vydh henna, mar pleg?' a leveris Frodo. Ev a wogrysis lemmyn ev dhe omvetya gans jowdyn, hag ev a dybis na wrug ev dri saw boghes arghans. Oll anodho a fallsa kontentya javel. Ha ny allas ev hepkorr myns vydh anodho.

 'Namoy es y hyllydh jy tyli.' a worthybis Hirgarr gans minhwerthin lent haval ev dhe dhismygi tybyansow Frodo. 'Hemma hepken: res vydh dhis ow hemmeres genes, bys pan vo hwans dhymm dha asa.'

'Agh, yn hwir! a worthybis Frodo, gans marth, mes boghes difresys.

'Mar pe hwans dhymm a geskoweth arall, ny assentsen vy orth travyth a'n par na kyns my dhe wodhvos moy yn feur yn dha gever hag a-dro dhe'th negys.'

'Koeth!' yn-medh Hirgarr, ow kesplethenna y dhiwarr hag esedha war-dhelergh y'n gador yn attes. 'Yth esos'ta ow tybi arta, ha henn yw pur dha. Ty re beu re dhibreder yn feur bys lemmyn. Da lowr! Y fydhav leverel orthis an pyth a wonn vy ha gasa an gober dhe'th vreus.  Martesen y fydh da genes dh'y ri wosa goslowes orthiv.

'War yew!' a leveris Frodo.  'Pandr'a wodhydh?'

'Re; re a draow du,' yn-medh Hirgarr yn fell. 'Mes yn kever dha negys jy------'  Ev a sevis ha mos dhe'n daras,  igeri ev yn skav ha mires yn-mes. Ena, ev a'n degeas yn kosel hag esedha arta. 'Yma diwskovarn skav dhymm,' a besyas ev yn-dann iselhe y lev, 'ha kyn na allav vy disomdhiskwedhes, y helghis vy warlergh meur a draow gwyls ha war hag y hallav vy goheles bos gwelys herwydh usadow mar mynnav. Ytho, yth esen vy a-dryv ke haneth dhe'n Fordh dhe'n west a Vrenn, ha peswar hobbyt a dheuth 'mes a'n Goenyow. Nyns yw res dhymm dasleverel oll a lavarsons i dhe Vombadyl koth, po yntredha aga honan, mes unn dra a'm didheuris. Perthewgh kov mar pleg, a leveris onan anedha, res yw ma na gampoellyn an hanow Bagyns. Mester Tollvre ov, mars yw res ri neb hanow.  Henn a'm didheuris yn feur bys may hwrug vy aga siwya omma. My a slynkyas dres an yet war aga lergh. Martesen yma skila onest dhe Vester Bagyns rag gasa y hanow; mes mars eus yndella, my a gusulsa orto ev, ha'y gowetha, bos prederussa.'

'Ny gonvedhav bos bern dhe nagonan yn Brenn yn kever ow hanow,' yn-medh Frodo  yn unn serri, 'ha ny gonvedhav hwath prag yth eus bern anodho dhiso. Martesen yma skila onest dhe Vester Hirgarr rag aspia ha goslowes yn-dann gel; mes mars eus yndella, my a gusulsa orto y styrya.'

'Gorthybys yn ta!' a leveris Hirgarr yn-dann hwartha. 'Mes an styryans yw sempel: yth esen vy ow hwilas hobbyt henwys Frodo Bagyns. Yth esa hwans dhymm y gavoes yn skon. My re glywsa ev dhe dhoen 'mes an Shayr, wel, kevrin gans bern dhymmo ha'm kowetha.'

'Na'm kammgonvedh!' a grias ev, ha Frodo ow sevel a-dhiworth y gador, ha Sam ow lamma yn-bann yn-dann dalgamma. 'Y fydhav moy prederus a-dro dhe'n kevrin ages hwi. Ha res yw bos war!'  Ev a boesas war-rag ha mires orta. 'Mirewgh orth pub skeus!' yn-medh ev, isel y lev.  'Marghogyon dhu re dremenas der Brenn. Dy Lun, onan a dheuth yn-nans an Glaslergh, herwydh an klapp ‘dro dhe omma; hag onan arall a omdhiskwedhas diwettha, ow tos yn-bann an Glaslergh a-dhiworth an soth.'

Yth esa taw dre bols.  Wor'tiwedh Frodo a gewsis orth Pyppyn ha Sam:  'Y talvien vy y dhismygi dre'n fordh may hwrug an gwithyas-yet agan dynnerghi,' yn-medh ev. 'Hag an ost re glewas neppyth dell hevel. Prag y hwrug ev agan herdhya dhe junya gans an kowethyans? Ha prag y hwrussyn ni omdhegi yn maner mar fol: y talvien ni gwitha omma yn kosel.'

Y fia gwell,' a leveris Hirgarr. 'My a'gas lettsa mos yn stevell-kemmyn, mar kallen vy; mes ny'm assa a-ji an ost dhe'th weles, po dri messach.'

'A dybydh ev......' a dhallathas Frodo.

'Na wrav.  Ny dybav travyth drog a Vaydhelenn koth. Mes nyns yw da ganso brybours gevrinek haval orthiv vy.' Frodo a viras orto yn unn wovynn. 'Wel, yma semlans javelek dhymm, a nyns eus?' a leveris Hirgarr gans hanter-minhwerthin ha golok koynt yn y dhewlagas. 'Mes yma govenek dhymm ni dhe dhos ha bos aswonnys gwell an eyl dh'y gila. Pan vo yndella, yma govenek dhymm ty dhe igeri an pyth a hwarva dhe benn dha gan. Drefenn an ges byghan na dhe-----'

'Henn o droglamm yn tien!' a woderris Frodo.

'Yth omwovynnav,' yn-medh Hirgarr.  'Droglamm, ytho. An droglamm na re wrug peryllus agas studh.'

'Skant namoy es dell o seulabrys,' a leveris Frodo. 'My a wodhya an varghogyon ma dhe'm helghi; mes lemmyn i re'm kollas del hevel ha mos dhe-ves.'

'Res yw na fytthi yn henna!' a leveris Hirgarr yn tynn. 'I a vydh dehweles. Hag yma moy ow tos. Yma re erell.  My a woer pes eus. My a woer an Varghogyon ma.' Ev a hedhis, ha'y dhewlagas o yeyn ha kales. 'Hag yma nebes tus yn Brenn ma na yllir aga threstya,' a besyas ev. Wella Redenek, yn sampel. Yma hanow drog dhodho yn Tirvrenn, ha tus goynt a wodrig orth y ji. Ty a’n merkyas yn mysk an kowethyans heb dout: polat mindu gryslek.  Ev o pur gowethek gans unn estrenn a'n soth, hag i eth yn-mes yn skav warbarth tamm wosa dha "dhroglamm". Nyns eus mynnas da dhe oll a'n Sothwesyon ma; hag a-dro dhe Redenek, ev a werthsa neppyth dhe nebonan; po gul dregynn avel didhan.    

'Pandr'a werth Redenek, ha pyth yw y negys gans ow droglamm?' a leveris Frodo, ervirys hwath ma na gonvedhsa ev gidyansow Hirgarr.

'Nowodhow yn dha gever, heb mar,' a worthybis Hirgarr. 'Derivas a-dro dhe'th tiskwethyans a via pur dhe-les dhe nebes tus. Wosa henna ny via res leverel dhedha dha hanow gwir. Dell hevel dhymm, i a wra klewes yn y gever kyns an nos ma dhe vos gorfennys. Yw henna lowr? Ty a yll gul an pyth yw da genes yn kever ow gwerison: po gwra ow hemmeres avel gidyer po na wra. Mes, y leverav orthis my dhe wodhvos oll an tir ynter an Shayr ha'n Menydhyow Niwlek, drefenn my dhe wandra dredha dre lies blydhen. Kottha ages ow semlans ov vy. Martesen y hallav bos dhe-les. Res vydh dhis gasa an fordh dhigloes wosa haneth; drefenn an varghogyon dh'y goelyas ha nos ha dydh. Hwi a yll diank diworth Brenn martesen, ha mos war-rag hag an Howl y'n ebron; mes ny vydhowgh hwi mos pell. I a vydh dos er agas bynn yn tir gwyls, yn neb tyller tewl ma nag eus gweres vyth. A vynnydh jy ma'gas kaffons?  Euthek yns!'

An hobbytow a viras orto, ha gweles gans marth y fas dhe vos tynn haval orth bos payn dhodho, hag yth esa y dhewdhorn ow synsi stroth orth diwvregh an gador. An stevell o pur gosel, hag an golow re dewlhasa dell hevelis.  Dre bols, ev a esedhas gans dewlagas dhall, haval ev dhe gerdhes dre gov pell, po goslowes orth sonyow pell dhe-ves y'n Nos.

'Gwrys!' a grias ev wosa pols, ow tenna y dhorn a-dreus dh’y dal. 'Martesen y hwonn evy moy a-dro dhe'n helghysi ma es dell wodhydh jy. Yma own dhis anedha, mes nyns eus own lowr dhis, hwath. A-vorow, y fydh res dhywgh diank, mar kyllowgh. Hirgarr a yll agas ledya yn hynsow yw boghes holys. A vynnydh y gavoes?'

Yth esa taw tynn. Ny worthybis Frodo, y vrys o sowdhenys gans dout hag own. Sam a dalgammas, ha mires orth y vester; wor'tiwedh ev a dorras an taw:

'Gans dha gummyas, Mr. Frodo, ‘hwrav vy leverel er y bynn!  An Hirgarr ma, ev ‘wra gwarnya hag ev ‘wra leverel bydh war; ha m’wra leverel bos henna gwiw, ha gwren dalleth ganso ev. Ev ‘wra dos 'mes an Gwylvos, ha nevra n’ wrug vy klewes travyth da 'dro dhe dus an par na. Ev ‘wra godhvos neppyth, henn y’ kler, ha myns moy es  dell y’ da genev vy; mes nyns y’ henna skila dh'y asa agan ledya yn neb tyller tewl pell dhiworth gweres, de’lever ev.'

Pyppyn a fyslas, anattes y semlans. Ny worthybis Hirgarr orth Sam, mes ev a dreylyas y dhewlagas tynn war-tu ha Frodo. Frodo a welas y wowlok ha mires dhe-ves. ‘Nyns ov vy unnver,’ a leveris ev yn lent. ‘My a dyb, my a dyb nag os ta dell dhewisydh omdhiskwedhes. Ty a dhallathas kewsel orthiv y’n keth fordh ha’n dus a Vrenn, mes dha lev re janjyas. Mes, breus Sam yw gwiw yndella: ny gonvedhav skila dhe'th tegemmeres yn fydhyans wosa ty dhe warnya orthyn bos war. Pyth yw skila an toellwisk? Piw osta? Pandr'a wodhydh a-dro  -  a-dro dhe'm negys; ha fatell wodhydh yndella?'

'An dyskans 'dro dhe rach re beu dyskys yn ta,' yn-medh Hirgarr gans minhwerthin fell. Mes rach yw unn dra ha terervirans1 yw tra arall. Nevra ny vydhowgh drehedhes Pansaven agas honan lemmyn, ha trestya ynnov vy yw agas chons unnik. Res yw dhis avleythi dha vrys. Y fynnav gorthybi orth nebes a'th wovynnow, mar kwra henna dha weres dhe wul yndella. Mes prag y krysses jy yn ow hwedhel, mar ny drestydh ynnov seulabrys? Byttegyns, otta ev ---------'

            

Dhe'n pols na y teuth knouk orth an daras. Mr. Baydhelenn re dhothya gans kantolyow, hag a-dhelerghto yth esa Nob gans kannasow a dhowr poeth. Hirgarr a gildennas yn korn tewl.

'My re dheuth rag leverel nos dha dhywgh,' a leveris an ost, hag ev ow korra an kantolyow war an voes.  'Nob! Kemmer an dowr dhe'n stevellow!'  Ev a dheuth a-ji ha degea an daras.

'Homm yw an dra,' a dhallathas ev, yn unn hokya gans semlans prederus. 'Mar kwrug vy neb dregynn, drog yw genev yn hwir. Mes unn dra a herdh dhe-ves tra arall, dell vynnydh aswonn; ha gour bysi ov. Mes unn dra hag ena tra arall y'n seythun ma re dhifunas ow hov, de’leverir; hag yma govenek dhymm nag yw re dhiwedhes. Ytho, pysys en vy dhe woelyas orth hobbytow a'n Shayr, hag onan yn arbennik gans hanow Bagyns.'

'Ha prag yth yw henna ow negys? a wovynnas Frodo.

'Ah!  Ty a woer dha negys,' yn-medh an ost, yn unn wodhvos. 'Ny vydhav dha dhiskudha; mes leverys veu dhymm an Bagyns ma dhe dhevnydhya an hanow Tollvre, ha res veu dhymm deskrifans ahanas yw gwiw lowr, dhe’m brys vy.'

'Yn hwir!  Klewyn orto ytho!' a leveris Frodo, orth y woderri yn anfur.

'Gwas byghan berrik gans diwvogh rudh,' yn-medh Mr. Baydhelenn yn sad.

Pyppyn a roghwarthas, mes yth esa semlans a sorrvann dhe Sam. 'Ny vydh henna gweres meur; yth yw an keth gans an brassa rann a hobbytow, Barli, a leveris ev orthiv,' a besyas Mr Baydhelenn yn-dann woweles orth Pyppyn.  'Mes an huni ma yw hirra es nebes ha tekka es an brassa rann, hag yma ryll dh'y elgeth: gwas lowenek gans dewlagas splann, gav dhymm mar mynnydh, mes ev a'n leveris, ny wrug evy.'

'Y leveris eev. Ha piw o ev?’ a wovynnas Frodo yn ter.

'Ah, henn o Gandalf, ty a aswonn an hanow martesen. Pystrier yw ev de’lever nebes tus, mes ev yw koweth da dhymm kyn fo po na vo. Mes lemmyn, ny wonn an pyth a wra ev leverel orthiv, mara'n gwelav arta: ev a wra trenk oll ow horev, po ow threylya yn tamm a brenn, de’waytyav. Ev yw nebes fysk. Mes ny vo diswrys pynag a vo gwrys.'

'Wel pandr'a wruss'ta?' yn-medh Frodo, ow tos ha bos anperthyek2 orth digelmyans lent tybyansow Baydhelenn.

'Ple'th esen vy?' a leveris an ost, owth hedhi ha krakkya y vysyes. 'Ah! Gandalf Koth. Nans yw tri mis ev a gerdhas y'm stevell heb knoukya. Barli, a leveris ev, 'th esov ow mos y'n myttin. Yma neppyth a vynnav ty dhe wul ragov mar pleg!  Gwra y henwel, yn-medhav. Fistenys ov, a leveris ev,  ha nyns eus termyn lowr dhymmo,  y fynnav bos kemmerys messach dhe'n Shayr. Eus nebonan a yll'ta danvonn, ha trestya ynno dhe vones?  ‘Hallav kavoes nebonan,  a leveris vy, a-vorow, martesen, po trenja. Gwra e a-vorow, yn-medh ev, hag ena ev ‘ros dhymm lyther.'  

'An drigva yw kler lowr,' a leveris Mr. Baydhelenn, yn-dann denna lyther a-dhiworth y boket, ha lenna an drigva yn lent hag yn hwoethus (yth esa talvos bras dhodho a'y gerda avel den lettrys):

              Mr.   FRODO  BAGYNS,   PENN  BAG,   TREHOBBYT   y'n   SHAYR

'Lyther ragov diworth Gandalf!' a grias Frodo.

'Ah!' a leveris Baydhelenn. 'Yw dha hanow gwir Bagyns ytho?'

'Yw,' yn-medh Frodo,  'ha res yw dhis ri dhymm an lyther na distowgh hag igeri an skila prag na wrussys jy y dhanvonn. Henn yw an pyth a dheuthys jy dh’y leverel orthiv, dell hevel dhymm, kyn hwruss'ta klappya dre dermyn pell kyns drehedhes an dra.'

'Yth esa semlans prederus dhe Vr. Baydhelenn truan.  'Ewn osta, mester,' a leveris ev, 'hag y pysav a'th hevyans. Hag yma own marwel dhymm a'n pyth ‘wra leverel Gandalf, mars eus dregynn dredho. Mes n’wrug vy y witha der entent. My a'n worras a-denewen yn salow. Ena ny yllis vy kavoes nagonan a vynnas mos dhe'n Shayr dhe'n nessa dydh, po y’n jydh wosa, ha nyns o kavadow nagonan a'm thus ow honan; ha wosa henna, unn dra ha tra arall a'n herdhyas a'm brys. Gour bysi ov. Y fydhav gul neppyth a allav dhe ewnhe an dra, ha mars eus neb gweres a allav vy ri, gwra leverel.

'Marnas an dra 'dro dhe'n lyther, yth ambosis vy an keth orth Gandalf. Barli, ev a leveris dhymm, ow howeth a-dhiworth an Shayr, martesen ev a wra dos dh'omma kyns pell, ev ha nebonan arall. Ev a vydh omhenwel Tollvre.  Perth kov a henna! Mes nyns yw res dhis gul govynnow. Ha mar nyns esov vy ganso, y fydh ahwer dhodho martesen, ha martesen y fydh res dhodho a weres. Gwra an pyth a yllydh ragdho ha synsys vydhav, ev a leveris. Hag otta jy, ha nyns yw ahwer pell dhe-ves, dell hevel.'

'Pyth yw dha styr?' a wovynnas Frodo.

'An gwer dhu ma,' yn-medh an ost yn-dann iselhe y lev. 'Ymons i ow hwilas Bagyns, ha mars eus mynnes da dhedha, hobbyt ov. Dy Lun o, hag yth esa an keun oll ow kul habadoellya, hag an goedhow ow skrija. Gobrederus, de’leveris vy. Nob, ev a dheuth ha leverel orthiv bos dew wour du dhe'n daras ow kovynn 'dro dhe hobbyt henwys Bagyns. Yth esa gols Nob ow sevel a'y sav. Y leveris dhe’n wer bos gyllys, ha tewlel an daras3 orta; mes yth esens i ow kovynn an keth dre'n fordh oll dhe Argoes, de’glywav. Hag an Pellgerdher na, Hirgarr, yth esa ev ow kovynn ynwedh.  Ev a assayas dos omma dhe'th weles, kyns ty dhe wul po brath po boes, dhe-wir.'  

'Yndella y hwrug ev!' yn-medh Hirgarr distowgh, ow tos war-rag y'n golow.  'Ha meur a ahwer a via gohelys mar kwrussys jy y asa, Barliwas.'

An ost a veu amovys gans marth. 'Ty!' a grias ev. 'Ty ‘wra diskwedhes oll a-dro.  Pyth yw dha negys omma?'

'Yma ev omma dre ow hummyas,' a leveris Frodo. Ev a dheuth rag profya orthiv y weres.'

'Wel, ty a woer dha negys dha honan martesen,' a leveris Mr Baydhelenn, gans golok gogrysek orth Hirgarr.  'Mes mar pe dha ahwer dhymmo, ny wrussen vy kowethya gans Pellgerdher.'

'Ha gans piw a wrusses jy kowethya?' a wovynnas Hirgarr. 'Ost tew na wra perthi kov a'y hanow y honan saw tus dh'y arma orto dre'n jydh oll martesen! Ny yllons i triga y'n Hoba bys vykken, ha ny yllons i mones tre. Yma fordh hir a-dheragdha. A vynnydh mos gansa ha gwitha dhe-ves an wer dhu?'

'My! Gasa Brenn!  Nevra ny wrussen vy yndella,' yn-medh Mr Baydhelenn gans semlans pur ownek. 'Mes prag na yllydh triga omma yn kosel dre bols, Mr. Tollvre? Pyth yw oll an hwarvosow koynt ma?  Pyth yw negys an wer dhu ma, hag a ble teuthons y fia da genev godhvos?'

'Drog yw genev, ny allav vy igeri oll,' a worthybis Frodo.  'Skwith ov vy ha pur brederus, ha hwedhel hir yw.  Mes mars eus hwans dhis ow gweres, y tal dhymm gwarnya orthis ty dhe vos yn-dann dhanjer ha my yn dha ji. An varghogyon dhu ma: nyns ov vy sur, mes y tybav, yma own dhymm i dhe dhos a-dhiworth -----'

'Y teuthons a-dhiworth Mordor,' yn-medh Hirgarr, isel y lev. 'Dhiworth Mordor, Barliwas, ny wonn mars yw henna aswonnys genes.'

 'Sawys re byn!' a grias Mr. Baydhelenn yn-dann dhisliwya; yn apert an hanow o aswonnys ganso. 'Henn yw an gwettha nowodhow a dheuth dhe Vrenn y'm bewnans.'

'Yw,' a leveris Frodo.  'A vynnydh ow gweres hwath?'

'Mynnav,' yn-medh Baydhelenn.  'Moy es kyns.  Kyn na wonn an pyth a yll gul nebonan a'm par vy erbynn, erbynn ----' ev a fyllis.

'Erbynn an Skeus y'n Est,' a leveris Hirgarr yn kosel. 'Nyns eus meur, Barliwas, mes yma gweres yn pub gwreythresik. Ty a yll asa Mr. Tollvre dhe wodriga omma haneth, avel Mr. Tollvre; ha ty a yll ankovhe an hanow Bagyns erna vo ev pell dhe-ves.'

'Y hwrav vy yndella,' a leveris Baydhelenn. 'Mes i ‘wra dismygi bos ev omma heb gweres a-dhiworthiv vy, soweth. Anfeusik yw dhe-wir Mr. Bagyns dhe dhri attendyans dhodho y honan haneth. Hwedhel re beu klewys omma yn Brenn seulabrys a-dro dhe'n Mr. Bylbo na ow mos dhe-ves. Agan Nob keffrys re wrug nebes dismygyansow der y fordh lent y honan; hag yma re erell yn Brenn yw skaffa aga fenn agesso.'

'Wel ny yllyn ni saw gwitha govenek ma na dhehwello an Varghogyon hwath,' yn-medh Frodo.

'Yma govenek dhymm yndella, dhe-wir,' a levreris Baydhelenn. 'Mes spyrysyon a vons po na vons, ny vydhons i dos a-ji y'n Hoba yn es. Bedhewgh heb own bys dhe'n myttin. Ny vydh leverel Nob ger vyth. Ny vydh dos dres ow darasow gour du vyth, ha my ow sevel war ow diwarr. My ha'm thus a vydh goelyas haneth; mes y fia tybyans da hwi dhe goska, mar kyllowgh.'

'Res yw ni dhe vos difunys dhe vora,' yn-medh Frodo.  'Res yw dhyn dalleth yn-rag mar a-varr dell yllyn.  Hansel dhe hwegh eur hanter, mar pleg.'

'Da lowr! Y fydhav dyghtya an restransow,' a leveris an ost.  'Nos dha, Mr. Bagyns -- Tollvre, gav dhymm!  Nos dha -- lemmyn, bennigys re biv!  Ple'ma dha Vr. Bannavogh?'

'Ny wonn,' a leveris Frodo gans preder tromm.  I re ankovhsa yn kever Merri, hag yth esa an eur ow tos ha bos diwedhes.  'Yma ev yn-mes, soweth.  Ev a leveris neppyth a-dro dhe anella y'n ayr.'

'Wel, res yw dyghtya orthowgh heb dout vyth: haval orth bagas ow ty'goelya!' yn-medh Baydhelenn. 'Res yw dhymm mos ha prenna an darasow skon, mes y fydhav surhe bos gesys a-ji dha goweth pan dheffo ev. Y fia tybyans da dhe danvonn Nob rag y hwilas. Nos dha dhywgh hwi oll!'  Wor'tiwedh Baydhelenn eth yn-mes, gans golok doutek arall orth Hirgarr, yn-dann shakya y benn. Y gammow eth dhe-ves a-hys an hel.

'Wel?' a leveris Hirgarr.  'P'eur fydhydh igeri an lyther na?'  Frodo a viras orth an sel gans rach kyns y derri.  Sel Gandalf yth o, heb dout. A-ji, skrifys dre skrif an pystrier; krev mes rasek, yth esa messach dell syw:   

AN HOBA OW TONSYA,  BRENN,  Dydh Hanterblydhen,  Blydhen an Shayr 1418

A Frodo ker,

Nowodhow drog re'm drehedhas omma,  Res yw dhymm gasa distowgh.  Y fia da ty dhe asa Bag End skon, ha gasa an Shayr kyns diwedh mis Gortheren dhe'n diwettha prys. Y fydhav dehweles mar skon dell allav; hag y fydhav dha holya mar tiskudhav ty dhe vos gyllys. Gas messach ragov omma, mar treusydh der Brenn. Y hyllydh trestya y'n ost (Baydhelenn). Martesen ty a wra mettya gans den yw koweth dhymm war an Fordh: Gour, moen, tewl, hir henwys Hirgarr gans nebes tus. Ev a woer agan negys hag ev a vydh dha weres. Ke war-tu ha Pansaven. Ena, yma govenek dhymm ni dhe omvetya arta. Mar ny wrav vy dos, Elrond a vydh kusulya orthis.

    

    Dhiso fistenys

    GANDALF.                          

      WS. NA WRA y dhevnydhya arta, rag skila vyth pynagoll! Na vyaj dre nos!

WWS.  Bydh sur ev dhe vos an Hirgarr gwir.  Yma meur a wer goynt war an fordhow.  Y hanow gwir yw Aragorn.

 Puptra yw owr; ny wra splanna

  Gwandrysi oll; nyns yns kellys

 Ny wra an koth yw krev gwedhra

  Gwreydh down; gans rew, nyns yns kevys

 Dhiworth lusu yeyn, tan difunys

  Golow a lamm dhiworth skeus

 Daswrys a vydh lown a veu terrys

  Gour digurun; myghtern a vydh dos

WWWS. Yma govenek dhymm Baydhelenn dhe dhanvon hemma yn skon.  Gour wordhi, mes y gov yw haval   orth stevell greunans: neb tra a vynnir kavoes yw ynkleudhys pup-prys.

 Mars ankev ev, y fydhav y rostya.

        Farwel!  

 Frodo a redyas an lyther ha'y ystynna dhe Byppyn ha Sam.  'Yn hwir, Baydhelenn koth a wrug strol!' yn-medh ev.  Y tal dhodho bos rostys.  Mar tegemmersen vy henna distowgh, y fen ni oll salow yn Pansaven kyns lemmyn.  Mes fatla gans Gandalf?  Ev a skrif haval ev dhe vones yn peryll meur.'

'Ev a wre henna dre vlydhynyow pals,' a leveris Hirgarr.

Frodo a dreylyas ha mires orto yn tybyansek, owth omwovynn a-dro dhe nessa wosa-skrif Gandalf. 'Prag na wruss'ta leverel orthiv distowgh ty dhe vos koweth Gandalf?' a wovynnas ev. 'Y fia skaffa.'

'A via? A gryssa nebonan ahanowgh an pyth a leveris vy kyns lemmyn?' yn-medh Hirgarr. 'Ny wodhyen vy travyth a-dro dhe'n lyther ma. Dhe'm brys vy, y fia res dhymm agas gul dhe'm trestya heb provow, rag agas gweres. Yn neb kas, nyns esa mynnes dhymm leverel oll yn ow hever distowgh. Res o dhymm agas studhya hwi kynsa, ha bos sur ahanowgh hwi. An Eskar re sevis maglennow ragov kyns. Pan o kaleshes ow brys, parys en vy dhe worthybi pyseul a wovynnes. Mes, res yw dhymm amyttya,' a geworras ev gans hwarth koynt, 'bos govenek dhymm ty dhe'm degemmeres a-barthiv vy ow honan. Gour helghys a dheu ha bos skwith a gammfydhyans treweythyow hag yma hireth dhodho a gowethyans. Mes, y’n kas na, my a grys bos ow semlans er ow fynn.'

'Yw - dhe'n kynsa golok dhe'n leha,' a hwarthas Pyppyn gans difres tromm wosa redya lyther Gandalf. Mes tekter yw an dra a wra, dell leveryn y'n Shayr; hag agan semlans oll a vydh an keth wosa gorwedha dre dhydhyow yn keow ha kleysyow.'

'Res via moy es nebes dydhyow, po seythunyow, po blydhynyow a wandra y'n Gwylvos rag gul dhis semlans haval orth Hirgarr,' a worthybis ev. 'Ha ty a varwsa kyns, saw ty dhe vos gwrys kreffa ages dha semlans.'

Pyppyn a gildennas; mes ny veu fethys Sam, hag ev a viras orth Hirgarr gans dout hwath. 'Fatell wren ni godhvos ty dhe vos an Hirgarr ‘wra derivas Gandalf?' a jalenjyas ev. 'Nevra ny wruss'ta gul menek ‘dro Gandalf kyns an lyther ma dh’dhos.  Martesen t’ yw aspier owth omwul, dhe'm brys vy, owth assaya gul dhyn dha holya. Martesen ty ‘wrug ladha an Hirgarr gwir ha kemmeres y dhilas.  Pandra leverydh a henna?'

‘My a lever ty dhe vos gwas krev,' a worthybis Hirgarr; 'mes soweth, nyns eus gorthyp dhymm ragos, Sam Gamji, saw hemma. Mar latthen vy an Hirgarr gwir, y ladhsen vy orthis jy. Hag y'th ladhsen vy seulabrys heb kemmys a glapp. Mars esa hwans dhymm a'n Bysow, y hallsen vy y gavoes - LEMMYN!'

Ev a sevis, ha tevi hirra distowgh dell hevelis. Yn y dhewlagas yth esa golow ow splanna, tynn ha gorhemmynnek. Ev a dewlis a-denewen y glok ha gorra y dhorn war dhornla a gledha re grogsa kudh rybdho. Ny vedhsons i gwaya. Sam a esedhas ow lagatta orto yn taw, igor y anow.

'Mes yth ov evy an Hirgarr gwir, yn feusik,' a leveris ev, ow mires war-nans orta, medhelhes y fas dre vinhwerthin tromm. Aragorn mab Arathorn ov; ha po dre vywnans po dre vernans, y fydhav agas sawya mar kallav.

Yth esa taw hir.  Wor'tiwedh Frodo a gewsis yn unn hokya. 'My a grysis ty dhe vos koweth kyns an lyther dhe dhos,' yn-medh ev, 'po, dhe'n leha, yth esa hwans dhymm y wul. Ty re’m ownekhas nebes tro haneth, mes nevra nyns o y'n keth fordh ha servysi an Eskar, dell dismygav. My a dyb y aspioryon dhe - wel, omdhiskwedhes bos tekka ha klewes bos plossa, yn unn fordh dh’y leverel.

'Y konvedhav,' a leveris Hirgarr yn-dann hwerthin. 'Ow semlans yw plos hag ow holonn yw teg. Yw henna an kas? Puptra yw owr; ny wra splanna, Gwandrysi oll; nyns yns kellys.'

'Yns i gwersyow yn dha gever ytho?' a wovynnas Frodo. 'Ny yllis vy konvedhes aga styr. Mes fatell wodhves jy  i dhe vos yn lyther Gandalf, mar ny’n gwelsys jy?'

'Ny wodhvev,' a worthybis ev. 'Mes Aragorn ov, hag an gwersyow ma a geveyl gans an hanow na.' Ev a dennas y gledha, hag i a welas an lown dhe vos terrys yn hwir a-dro dhe droes-hys a-woeles an dhornla. 'Nyns yw pur dhe-les, yw ev Sam?' yn-medh Hirgarr. 'Mes an termyn yw ogas may fydh ev nowydh govelys.'

Ny leveris Sam travyth.

'Wel,' yn-medh Hirgarr, 'dre gummyas Sam ni a vydh leverel bos henna ervirys. Hirgarr a vydh gidyer dhywgh. Ha lemmyn y fia tybyans da hwi dhe vones dh’agas gweli ha koska mar dha dell yllowgh. Y fydh fordh arow dhyn a-vorrow. Mar kyllyn ni gasa Brenn heb lett keffrys, skant nyns eus govenek dhyn gasa yn anverkys lemmyn. Mes y fydhav assaya dos ha bos kellys mar skon dell allav. My a woer fordh po diw yn-mes a Dirvrenn heb devnydhya an fordh veur. Mar kyllyn ni omdhiveghya a'n helghoryon,  y fydhav mos war-tu ha Kewerbenn.'

'Kewerbenn,' a leveris Sam 'pyth y’ henna?'

'Bre yw, tamm north a'n Fordh, a-dro dhe hanter an pellder dhe Bansaven. Yma gwel a-bell oll a-dro dhedhi; hag ena y fydh chons dhyn a weles a-dro dhyn. Gandalf a vydh mos war-tu ha'n tyller na, mar siw ev war agan lergh. Wosa Kewerbenn agan vyaj a wra dos ha bos kalessa, hag y fydh res dhyn dewis a beryllow divers.'

'P'eur hwruss'ta gweles Gandalf y'n diwettha tro?' a wovynnas Frodo. 'A wodhes'ta an le may ma ev, po an pyth a wra ev?'

Semlans Hirgarr a dheuth ha bos sad. 'Ny wonn,' yn-medh ev. 'My a dheuth west ganso y'n gwenton.  Lieskweyth y hwrug vy goelyas orth emlow an Shayr dre nebes blydhynyow yw passys, pan o ev bysi yn leow erell.  Boghes venowgh y hwrug ev hy gasa anwithys. My a’n metyas y'n diwettha tro dhe'n kynsa a vis Me: dhe Rys Sarn dhe'n Vannawin. Ev a leveris dhymm y negys genes jy dhe vos gwrys yn ta, ha ty dhe dhalleth war-tu ha Pansaven yn diwettha seythun mis Gwynngala. Drefenn my dhe wodhvos ev dhe vos genes, my eth ow vyajya rag negys ow honan. Ha siwyans henna re beu drog; apert yw nebes nowodhow dhe dhos dhodho, ha nyns en vy yn ogas rag gweres.

'Anes ov, y'n kynsa tro y’n termyn oll a’n aswonnyn. Y tannvonsa ev messajys, mar ny allas ev y honan dos.  Pan dhehwelis vy, nans yw meur a dhydhyow, my a glewas an yeyn-nowodhow. An nowodhow re alsa a-bell Gandalf dhe vos gyllys hag an varghogyon dhe vos gwelys. Gwerin elfek Gyldor a leveris yndella dhymm; ha diwettha i a leveris orthiv ty dhe asa dha dre; mes nyns esa nowodhow ty dhe asa Boghdir. My re beu ow koelyas orth an Fordh Est yn prederus.

'A dybydh jy an varghogyon dhu dhe vos omvyskys - gans estrik Gandalf?' a wovynnas Frodo.

'Ny wonn travyth arall a allsa y lettya, saw an Eskar y honan,' yn-medh Hirgarr. Mes na eskas govenek! Gandalf yw meurra ages dell yw konvedhys genowgh hwi y'n Shayr – herwydh usadow ny welowgh hwi namoy es y esyow ha gwariellow.  Mes an negys yw dhyn ni a vydh y vrassa oberenn.'

Pyppyn a dhilevas.  'Drog yw genev,' yn-medh ev, 'mes pur skwith ov. Spit dhe'n danjer ha preder res yw dhymm mos dhe'm gweli, poken koska y'n le mayth esedhav. Ple'ma an gwas gokki na, Merri? Y fydh skwithus dhe-wir mars yw res dhyn mos yn-mes y'n tewlder rag y hwilas.'

Y'n pols na, i a glewas daras ow pos tewlys; ena, treys a dheuth yn unn boenya a-hys an hel. Merri a dheuth a-ji yn unn fistena siwys gans Nob. Ev a dhegeas an daras yn skon ha poesa er y bynn. Dianall o ev. I a lagattas orto gans preder pols hag ena ev a dhyenas: 'My re's welas, Frodo!  My re's welas!  Marghogyon dhu!

'Marghogyon dhu!'  a grias Frodo.  'Ple?'

'Omma, y'n dre. My a withas a-ji dre our. Ena, drefenn na dhehwelsowgh hwi,  my eth yn-mes ow rosya. Y tehwelsen vy hag yth esen vy ow sevel tamm 'mes golow an lugarn ow mires orth an ster. Distowgh y krenis vy hag omglewes neppyth euthek dhe greupya yn ogas: yth esa neppyth kepar ha du downna yn mysk an skeusow a-dreus dhe’n fordh, tamm dres golow an lugarn. Ev a slynkyas dhe-ves distowgh y'n tewlder heb son. Nyns esa margh vyth.'

'Ple’th eth ev?' a wovynnas Hirgarr, distowgh hag yn tynn.

Merri a veu amovys yn-dann verkya an estren y'n kynsa tro. 'Pes!' a leveris Frodo. 'Hemm yw koweth Gandalf.  Y fydhav styrya diwettha.'

'Dell hevelis, ev eth a-hys an Fordh, war-est,' a besyas Merri. 'Yth assayis vy holya. Heb mar, ev a dhisomdhiskwedhas distowgh;  mes my eth a-dro dhe'n gornell ha pella, kehys ha diwettha chi an Fordh.'

Hirgarr a viras orth Merri gans marth.  'Kolonnek osta,' yn-medh ev; 'mes gokki o.'

'Ny wonn,' a leveris Merri. 'Na golonnek na wokki, dell dybav. Skant ny yllis vy omgonstrynya. Tennys en vy yn neb fordh dell hevelis. Yn neb kas, yth yth vy, hag a-dhesempis y klewis vy levow ryb an ke. Yth esa an eyl ow hanasa; ha'y gila ow hwystra, po sia. Ny yllis vy klewes ger vyth. Ny greupyas vy nessa drefenn my dhe dhalleth krena y'm korf oll. Ena yth omglewis vy dyegrys, hag y treylis vy dhe-ves, ha parys en vy dhe boenya dh'omma, ha neppyth a dheuth a-dhelerghov ha my.....my a goedhas.'

'My 'n gavas, syrr,' a geworras Nob. 'Mr Baydhelenn a'm danvonnas yn-mes gans lugarn. M’ eth dhe Westborth, hag ena y tehwelis war-tu ‘a Sothborth. Yn ogas dhe ji Wella Redenek m’ a dybis gweles neppyth war’n Fordh. Nyns en vy sur, mes an gwel dhe'm dewlagas o dew wour ow kwarrgromma dres neppyth, orth y dhrehevel.  M ‘wrug garm, mes pan wrug dos dhe'n tyller nyns esa sin vyth anedha, saw Mr Bannavogh ow korwedha ryb an fordh. Yn kosk o ev de’hevelis. "My a dybis my dhe goedha yn dowr down," a leveris ev dhymm, pan wrug vy y shakya. Pur goynt o ev, ha kettoeth ha my dh'y dhifuna, ev a sevis ha poenya dh'omma haval orth skovarnek.'

'Henn yw gwir,' yn-medh Merri, 'kyn na berthav kov a'n pyth a leveris vy. Yth esa hunros hager dhymm, na berthav kov anodho. My a goedhas yn rannow.  Ny wonn an pyth a goedhas warnav.'

'My a woer,' a leveris Hirgarr. 'An Anall Dhu. Martesen an Varghogyon a asas aga margh yn-mes, ha dasentra dre'n yet Soth yn-dann gel. I a woer an nowodhow oll lemmyn, drefenn i dhe wodriga orth Wella Redenek; ha gwirhaval yw an Sothwas na dhe vos aspier ynwedh. Martesen neppyth a vydh hwarvos dre'n nos, kyns ni dhe asa Brenn.'

'Pandr'a  hwyrvydh?' a wovynnas Merri.  'A vydhons i omsettya erbynn an tavern?'

'Ny dybav yndella,' yn-medh Hirgarr. 'Nyns esons i oll omma hwath. Ha nyns yw henna aga gis yn neb kas. I yw kreffa yn tewlder hag unnigedh;  ny vydhons i omsettya erbynn chi may ma golowys ha meur a dus - kyns bos gorhwansek, hag oll an lewyow hir a Eriador dhe vos a-dheragon hwath. Mes own yw aga nerth, ha seulabrys yma nebes tus yn Brenn a-ji y'ga dalghenn. I a vydh herdhya an dus druan ma dhe neb ober drog: Redenek, ha nebes an estrenyon ma, ha, martesen an gwithyas-yet ynwedh. I a geskewsis gans Densel dhe Westborth dy'Lun. Yth esen vy ow mires orta. Yth esa ev ow krena ha gwynn pan y'n assons.'

'Dell hevel, yma eskerens oll a-dro dhyn,' a leveris Frodo.  'Pandr'a yllyn ni gul?'

'Gwithewgh omma, nag a dh'agas chambours! Sur yw i dhe wodhvos an re yw dhywgh hwi. Yma fenestri war-tu ha'n north hag ogas dhe'n leur dhe'n stevellow hobbyt. Ni a vydh triga warbarth ha prenna an fenester ma ha'n daras. Mes yn kynsa Nob ha my a vydh kyrghes agas fardellow.'

Ha Hirgarr gyllys, Frodo a igeris dhe Verri styryans skav a buptra re hwarvia a-dhia soper. Yth esa Merri ow redya ha tybi a-dro dhe lyther Gandalf hwath pan dhaswelas Hirgarr ha Nob.

'Wel Mestrysi,' yn-medh Nob, 'My re ankempennas an lienyow gweli ha gorra pluvek yn kres pub gweli. Hag y hwrug vy hevelep teg a'th penn gans strel gel gwlanek, Mr Bag- Tollvre, syrr,' a geworras ev yn-dann vinhwerthin.

Pyppyn a hwarthas.  'Pur ogas dhe'n dra wir!' a leveris ev. 'Mes pandr'a hwyrvydh wosa bos dewenys an toellwisk?'

'Y hwodhvydhyn,' a leveris Hirgarr.  'Assayn omwitha bys myttin.'

'Nos dha dhywgh,' yn-medh Nob, hag ev eth rag gul y rann ev rag gwitha an darasow.

Aga seghyer ha dafar y hwrussens i bernya war leur an parledh. I a herdhyas kador isel erbynn an daras ha degea an fenester. Hag ev ow mires dre'n fenester pols, Frodo a welas bos an nos kler hwath. Yth esa an Gromman ow leska yn splann a-ugh diwskoedh Brevrenn. Ena, ev a dhegeas ha prenna an isdarasow poes ha degea an kroglennow. Hirgarr a dhrehevis an tan ha difeudhi an kantolyow oll.

An hobbytow a worwedhas war aga fallenn, aga dewdroes war-tu ha'n oeles; mes Hirgarr a omgonfortyas y'n gador erbynn an daras. I a glappyas dre bols, drefenn bos govynnow hwath dhe Verri.

'An bugh a lammas dres an Loer!' a leveris Merri yn unn hwartha hag ev owth omrolya yn y ballenn. 'Pur hwarthus os ta, Frodo! Mes y fia da genev bos ena rag y weles. An dus worthi a Vrenn a vydh y dhadhla kans blydhen alemma.'

'Yma govenek dhymm yndella,' a leveris Hirgarr. Ena, oll anedha a goedhas yn taw, hag onan hag onan an hobbytow a goedhas yn kosk.                    

               

                  

*1 'Terervirans'             'Indecision', following 'ternija' (flutter).

*2 'Anberthyek'  'Impatient' following 'Perthyans' (patience)

*3 'Tewlel daras (orth)...'  Devnydhys yn par dhe'n lavar Sowsnek 'slam a door (on)...'