8. Niwl Dhe’n Goenyow-Krug
Nessa Skrif - Second Draft (checked & updated to Gerlyver Meur 3rd edition)
Dre’n nos na, ny glewsons i son vyth. Mes, po yn y hunrosow po yn-mes anedha, ny wodhva ev, Frodo a glewas kan hweg ow seni yn y vrys: kan a hevelis dos haval orth golow gwannliwek a-dryv kroglenn loes a law, ow tos ha bos kreffa ha treylya an groglenn oll yn gweder hag arghans, bys pan rolyas hi dhe-ves wortiwedh, ha bro bell glas a lesas a-ragdho yn-dann howldrevel skon.
An gwelesigeth a deudhas yn-dann dhifuna; hag yth esa Tom ow hwibana haval orth gwydhennas a ydhyn; ha seulabrys yth esa an howl ow splanna yn-nans an vre yn ledrek dre’n fenester igor. Yn-mes, puptra o owr ha glas gwannliwek.
Wosa hansel a dhyb’sons i aga honan arta, i a dharbaras leverel farwell, aga holonn o ogas mar anvodhek dell o possybyl dhe vyttin a’n par na: goyeyn, splann ha glan yn-dann ebron gynyav golghys glaswynn. An ayr a dheuth yn fresk a-dhiworth an North-west. Aga hobas kosel o ogas terlemmek, ow frikhwytha ha gwaya yn tibowes. Tom a dheuth yn-mes a’n chi ha gweyvya y hatt ha donsya orth gradh an daras, owth erghi orth an hobbytow dhe sevel ha dalleth ha vyajya toeth men.
I a varghogas dhe-ves a-hys hyns a stumma a-dhiworth le a-dryv an chi, ow mos war-vann yn ledrek war-tu ha penn north an run may klysa an chi yn-danni. I re dhiyskynnsa pols berr rag hembronk aga hobas yn-bann an diwettha leder serth, ha Frodo a hedhis a-dhesempis.
‘Owrvorenna!’ a grias ev. ‘Ow arloedhes deg, gwiskys yn tien yn glas arghansek!’ Nevra ny leversyn ni farwel dhedhi, na’s gwelsyn ni a-dhia an gorthugher!’ Ev o grevys bys may treylyas ev rag dehweles; mes dhe’n prys na galow kler a dheuth war-woeles yn unn grygha. Ena, dhe vronn an vre y sevis hi, ow kweyvya orta yn kwayelwel1; yth esa hy gols ow nija yn rydh, ow splanna hag ow tewynnya ha hi ow tastewynnya golow an howl. Golow haval orth splannder a dhowr war wels gluthek a dewynnyas yn-dann hy dewdroes ha hi ow tonsya.
I a fistenas yn-bann an diwettha leder ha sevel rybdhi yn tianall. I a omblegyas, mes dre wevya hy bregh hi a gennerthas orta mires a-dro; hag i a viras a-dhiworth penn an vre a-dreus dhe diryow yn-dann an myttin. An gwel o kler ha pell lemmyn, konter yn poran dhe’n gwel niwlek ha lennys pan sevsens i war an godolghynn y’n Koes a allsons i y weles lemmyn ow trehevel glas ha gwannliwek a-ugh an gwydh dhe’n West. Dhe’n tu na an tir a sevi dre dhrummow gwydhek, glas, melyn, rudhloes yn-dann an howl, ha dresto nans an Bannawin ow korwedha yn kel. War-tu ha’n Soth, dres linenn an Helygwia, yth esa terlentrans pell haval orth gweder gwannliwek y’n le may hwrug an Avon Vannawin gwydenn veur y‘n iseldiryow ha frosa dhe-ves yn mes a wodhvos an hobbytow. War-tu ha’n North dres an goenyow ow tisliwya, an tir a besyas y’n pellder, gans tylleryow gwastas ha bothennow a loes ha glas ha liwyow disliw an powdir, bys ev dhe dhisliwya y’n pellder skeusek ha heb furv. War-tu ha’n Est, an Goenyow Krug a dhrehevis, drumm ha drumm y’n myttin, ha disomdhiskwedhes yn-mes a wel yn dismyk: nyns o namoy es dismyk a las hag isterlenter gwynn pell dhe ves ow kemmyska gans gwremm an ebron, mes an liw na a gewsis dhedha, dre govyow ha hwedhlow koth, a-dro dhe venydhyow hir hag ughel.
I a anellas an ayr yn town, hag omglywes bos res namoy es lamm ha neb kamm krev rag mos yn neb tyller o da gansa. Dell hevelis dhedha, y fia digolonnek dhe vones yn unn woresek a-dro dhe lostennow plegys an goen war-tu ha’n Fordh, pan vo gwiwwa i dhe lamma, mar kolonnek avel Tom, war benn an vreow war-tu ha’n menydhyow yn poran.
Owrvorenna a gewsis dhedha, ow tastenna aga thybyansow ha’ga dewlagas. ‘Kewgh yn skav lemmyn, gwestoryon deg!’ yn-medh hi. ‘Ha synsewgh orth agas mynnas! War-north gans an gwyns y’gas lagas a-gledh ha bennath dh’agas kammow! Fistenewgh, hag an howl ow splanna!’ Ha hi a leveris dhe Frodo: ‘Farwel, Koweth-elf, metyans lowen o!’
Mes ny gevis Frodo ger vyth rag gorthybi. Ev a omblegyas yn isel hag yskynna war y hoba, hag ena ev eth yn lent yn-nans an leder a-dryv an vre, gans y gowetha ow mos yn unn holya. Chi Tom Bombadyl ha’n nans, ha’n Koeswik a veu kellys mes a wel. An ayr a dheuth ha bos toemma yn mysk fosow glas ynter bre ha bre, ha blas a donn a yskynnas, krev ha hweg hag i owth anella. Pan dhrehedhsons i goeles an gew las, i a dreylyas ha mires war-dhelergh ha gweles Owrvorenna, byghan ha moen lemmyn haval orth bleujenn yn-dann howlsplann erbynn an ebron: yth esa hi ow sevel stag, ow mires orta, ystynnys hy dewdhorn war-tu hag i. Hag i ow mires hi a wrug galow kler, hag yn-dann dhrehevel dorn hi a dreylyas ha mos mes a wel a-dryv an vre.
Aga hyns eth yn unn stumma a-hys leur an gew, a-dro dhe dhewdroes glas bre serth yn nans arall, downna hag efanna, hag ena dres skoedh breow pella, yn-nans aga lithyow hir hag yn-bann aga thuyow levan arta, war benn breow nowydh hag yn-nans yn nansow nowydh. Nyns esa na wydhenn vyth na dhowr gweladow: bro a wels ha tonn berr aslammek, taw saw hwystrans a ayr a-dreus emlow an tir, ha kriow ughel ynysek ydhyn anaswonnys. Hag i ow vyajya, an howl a yskynnas ha dos ha bos poeth. Pub tro i dhe yskynna dhe benn drumm, an awel-glor re lehasa dell heveli. Pan wrussens i kavoes iswel2 a’n tir war-tu ha’n west, yth esa mog ow sevel dhiworth an goeswik bell dell heveli, haval orth an glaw koedhys dhe ethenna yn-bann arta a-dhiworth del ha gwreydh ha kosk. Yth esa skeus lemmyn dhe amal an tirwel, niwl tewl mayth esa an ebron ughel a-ughto haval orth hatt glas, poeth ha poes.
A-dro dhe hanter-dydh i a dheuth erbynn bre efan ha gwastas hy fenn, haval orth skala bas gans kammek las krugys. Nyns esa ayr vydh ow kwaya a-ji dhedhi, hag yth esa an ebron nes dh’aga fenn dell hevelis. I a varghogas a-dreus dhedhi ha mires war-north. Aga holon o pes da drefenn bos kler i dhe vyajya pella es aga gwaytyans dell hevelis dhedha. Yn sur, pellderyow re dhothya ha bos niwlek ha toellek, mes nyns esa dout vyth amal an Goenyow dhe neshe. Yth esa nans hir orth hy gorwedha a-woeles dhedha, ow stumma war-north, bys pan dheuth ev yn aswa ynter diw skoedh serth. Dresta, nyns esa breow moy dell hevelis. War-north yn poran i a iswelas yn tisliw linenn hir tewl. ‘Honn yw linenn a wydh,’ yn-medh Merri, ‘hag yth yw keslinek gans an Fordh dhe’m brys vy. Yma gwydh ow tevi ryb an fordh dre lewyow pals dhe’n Est diworth an Pons. Nebes tus a lever i dhe vos plansys y’n hendhydhyow.’
‘Splann!’ a leveris Frodo. ‘Mar spedyn ni kemmys y’n dohajydh ma ha dell wrussyn ni y’n myttin, ni a wra gasa an Goenyow kyns howlsedhes ha ni a vydh ow koresek war-rag ow hwilas kampva.’ Mes, hag ev ow kewsel, y dhewlagas a dreylyas war-tu ha’n Est, ha dhe’n tu na ev a welas an breow dhe vos ughella, ow mires war-nans orta; hag oll a’n breow na o kurunys gans krugow glas, ha dhe nebes anedha yth esa menhiryon, ow sevel haval orth dens dynsek orth aga sav yn-mes a gig dens glas.
An gwel na o prederus yn neb maner; ytho, i a dreylyas a-dhiworth an gwel na ha mos y’n kylgh kow. Dh’y gres, yth esa menhir, ow sevel orth y sav yn-dann an howl a-ugh, heb skeus dhe’n eur na. Heb furv o, mes a-vri: haval orth tirnos, po bys ow kwitha, po gwarnyans. Mes nownek ens i, hag yth esa an howl orth hanter-dydh tynn; ytho, i a worras aga heyn erbynn tu Est an menhir. Goyeyn o haval orth bos an howl heb nerth dh’y doemmhe; mes dhe’n termyn na, honn o teg. Ena, i a dhybris hag eva, hag i a wrug boes hanterdydh mar dha dell vynnir kavoes yn-dann an ebron efan; drefenn an boes dhe dhos a-dhiworth ‘yn-dann an Vre’. Tom re rosa dhedha palster rag es an jydh. Aga hobas, anveghys, a wandras war an gwels.
Marghogeth a-dreus an breow, dybri bys lenwys, an howl toemm ha’n blas a donn, gorwedha nebes re bell, ystynna aga diwarr ha mires orth an ebron a-ugh aga throen: an traow ma yw, martesen, lowr rag styrya an pyth a hwarva. Pynag a hwarva, yndella yth o: i a dhifunas desempis hag yn anattes dhiworth kosk down ma na vynnsens i y wul. An menhir o yeyn hag yth esa ev ow tewlel skeus hir disliw a ystynnas war-tu ha’n est dresta. Yth esa an howl, melyn gwannliwek ha dowrek, ow splanna dre’n niwl tamm a-ugh fos west an kew may hworwedhens ynni; dhe’n north, soth hag est dres an fos an niwl o tewl, yeyn ha gwynn. An ayr o tew, poes ha yeyn. Yth esa aga hobas ow sevel, gyllys yn gronn warbarth, plegys dhe’n dor aga fenn.
An hobbytow a lammas yn-bann yn-dann own, ha poenya dhe amal an west. I a welas i dhe vos war ynys y’n niwl. Poran hag i ow mires yn unn amaya war-tu ha’n howl ow sedhes, ev a sedhas a-dheragdha yn mor gwynn, ha skeus yeyn loes a lammas yn-bann y’n est a-dhelerghta. An niwl a rolyas bys dhe’n fosow ha drehevel a-ughta, hag ev ow trehevel ev a blegyas dres aga fenn bys pan dheuth ha bos ev to: i o prisonys yn hel a niwl gans an menhir avel peul kresel.
I a omglywas bos maglenn ow tegea a-dro dhedha; mes nyns ens i digolennys yn tien. Hwath i a borthas kov a’n gwel gennerthek re welsens i kyns a linenn an Fordh a-ragdha, ha hwath i a wodhva an tu mayth esa hi. Yn neb kas, yth esa divlas mar vras dhedha rag an tyller kew ma a-dro dhe’n menhir ma nag esa tybyans vyth yn aga brys a witha ena. I a fardellas mar skon dell oberas aga bysyes yeynhes.
Kyns pell, yth esens i ow ledya aga hobas yn rew dres an amal hag yn-nans leder hir dhe north an vre, yn-nans yn mor niwlek. Hag i ow mos war-nans, an niwl a dheuth ha bos yeynna ha golyppa, ha’ga gols a gregi yn ylyn, ow tevera war aga thal. Pan dheuthons i dhe’n goeles, mar yeyn o may hedhsons i ha kavoes kotow ha hukys a dheuth ha bos gluthys3 loes. Ena, i a yskynnas war aga hobas ha pesya war-rag arta yn lent, owth omglewes aga fordh war-rag dre furv an dor. Yth esens i ow lywya, mar dha dell allsons i dismygi, war-tu ha’n aswa yetek4 dhe benn north an nans hir re welsens i y’n myttin. Wosa i dhe dremena an aswa, nyns o res moy es gwitha linenn a-dro dhe boran hag i a dhrehedhsa an Fordh wor’tiwedh heb mar. Ny wrug aga thybyansow mos dres henna, saw bos govenek gwann dhedha nag esa niwl dres an Goenyow martesen.
Aga fordh o pur lent. Rag lettya dos ha bos diberthys ha gwandra y’n tuyow dihaval, i eth yn rew gans Frodo orth aga ledya. Y teuth Sam a-dhelerghto, ha Pyppyn a-wosa ha Merri diwettha. Dell hevelis, yth esa an nans owth ystynna yn tibenn. Distowgh, Frodo a welas sin a wovenek. Dhe’n dew du a-dheragdha, tewlder a dhallathas tevi dre’n niwl; hag ev a dhismygis i dhe neshe aswa an breow wor’tiwedh, yet north an Goenyow-Krug. Wosa tremena dres honna, i a via rydh.
‘War yew! Siwyewgh orthiv vy!’ a armas ev dres y skoedh, hag ev a fistenas war-rag. Mes y wovenek a janjyas yn skon yn sowdhan hag own. An skeusow tewl a dheuth ha bos tewlla, mes i a lehas; ha distowgh ev a welas dew venhir kowrek, owth ystynna ughel yn unn wodros a-ragdho, ow poesa an eyl war-tu ha’y gila, haval orth peulyow daras heb penn. Ny berthis ev kov a’ga gweles vytholl y’n nans, pan viras ev a-dhiworth an vre y’n myttin. Ev re dreussa yntredha kyns konvedhes: hag y’n keth prys na tewlder a goedhas a-dro dhodho. Y hoba a sevis a’y sav ha renki, hag ev a goedhas dhe’n leur. Pan viras ev war-dhelergh ev a welas ev dhe vos y honan: ny siwsa an re erell war y lergh.
‘Sam!’ a elwis ev. ‘Pyppyn! Merri! War yew! Prag na wrewgh hwi holya yn-nes?’
Ny dheuth gorthyp vyth. Own a synsis orto, hag ev a dhehwelas dres an menhiryow yn unn boenya ow karma yn hwyls: ‘Sam! Sam! Merri! Pyppyn!’ An hoba a boenyas y’n niwl ha disomdhiskwedhes. A-dhiworth neb pellder, dell hevelis dhodho, ev a dybis ev dhe glewes kri; ‘Hoy! Frodo! Hoy!’ Dhe bellder war-tu ha’n est, a-gledh dhodho hag ev ow sevel yn-dann an menhiryow meur, ow lagatta yn tynn y’n tewlder. Ev a fistenas war-tu ha’n galow ha konvedhes ev dhe boenya war-vann yn serth.
Hag ev owth omherdhya war-rag, ev a elwis arta, ha pesya gelwel moy ha moy yn skruthus; mes ny glywas ev gorthyp vyth dre dermyn hir, ha distowgh, yn hwann a-dhiworth neb pellder a-rag hag a-ughto y teuth levow gwann y’n niwl ow karma ‘Frodo! Hoy!’: hag ena kri a hevelis bos gweres, gweres! dasleverys lieskweyth, ha wor’tiwedh diwettha gweres! a ystynnas yn kri hir treghys distowgh. Ev a drebuchyas toeth-men war-tu ha’n kriow; mes an golow a veu gyllys lemmyn, hag yth esa nos tynn oll a-dro dhodho ma nag allas ev bos sur yn kever tu vyth. Dell hevelis dhodho, yth esa ev owth yskynna ughella hag ughella hwath.
Chanj dhe nivel an dor yn-dann y dhewdroes o an unn dra yn unnik a diskwedhas orto an prys may trehedhas ev penn po bre po drumm. Ev o skwith, ow hwysa mes oer. Tewl yn tien o.
‘Ple’th esowgh hwi?’a grias ev yn truan.
Nyns esa gorthyp vyth. Ev a sevis yn-dann woslowes. Distowgh, ev a gonvedhas bos an ayr ow tos ha bos pur yeyn, hag y’n ughelder ma yth esa gwyns ow talleth hwytha, gwyns oer. Yth esa chanj a’n gewer ow tos. Yth esa an niwl ow frosa dresto lemmyn yn skethennek. Yth esa y anal owth ethenna, ha nyns o an tewlder mar ogas ha tew. Ev a viras yn-bann ha gweles gans marth bos ster gwannliwek owth omdhiskwedhes a-vann yn mysk an skethennow fistenys a gommol ha niwl. An gwyns a dhallathas sia dre’n gwels.
Distowgh, ev a dhismygis ev dhe glewes kri tegys, hag ev a dhallathas mos war-tu hag ev; yn kettermyn hag ev ow mos war-rag an niwl a veu rolys a-vann ha herdhys a-denewen, hag an ebron sterennek a veu dislennys. Gowolok a-dro a dhiskwedhas orto ev dhe vires war-tu ha’n soth hag yth esa ev ow sevel war benn-bre krenn, re yskynnsa ev orth tu an north dell hevelis. A-dhiworth an est yth esa an gwyns tynn ow hwytha. A-barth dyghow dhodho furv dhu a sevis tewl erbynn ster an west. Krug meur a sevis ena.
‘Ple’th esowgh hwi?’ a grias ev arta, ha serrys hag ownek.
‘Omma!’ a leveris lev, down ha yeyn, a dheuth a-dhiworth an dor dell hevelis. ‘Yth esov vy orth dha wortos!’
‘Na dhov!’ a leveris Frodo; mes ny boenyas ev dhe-ves. Y dhewlin a wannhas hag ev a goedhas dhe’n dor. Ny hwarva travyth, ha nyns esa son vyth. Ev a viras war-vann yn unn grena ha gweles furv hir tewl haval orth skeus erbynn an ster. An furv a boesas dresto. Frodo a dybis bos dewlagas, pur yeyn mes enowys gans golow disliw a dheuth a-dhiworth pellder hir dell hevelis. Ena, dalghenn greffa ha yeynna ages horn a synsis orto. An tav rewek a rewis y eskern, ha ny berthis ev kov a dravyth moy.
Pan dhaskavas ev omwodhvos arta, dre bols berr ny allas ev kovhe travyth saw omglywes a own. Ena, distowgh, ev a gonvedhas ev dhe vos prisonys, meglys heb govenek; yth esa ev yn krug. Tarosvann-krug re’n synssa, ha seulabrys martesen yth esa ev yn-dann hus euthek an tarosvannow-krug may feu leverys hwedhlow hwystrys y’ga hever. Ny vedhas ev gwaya, hag ev a worwedhas y’n keth maner mayth omgavas ev: orth y geyn war ven yeyn gans y dhewdhorn war y vronn.
Mes, kynth esa own dhodho mar vras may hevelis ev bos rann an tewlder a-dro dhodho, ev a dybis, hag ev ow korwedha, a-dro dhe Vylbo Bagyns ha’y hwedhlow, a-dro dhe woresek warbarth a-hys bownderyow an Shayr ha klappya a-dro dhe fordhow hag anethow. Yma hasenn a golonnekter kudhys (yn town lieskweyth) yn kolonn an tewwa hag ownekka hobbyt, ow kortos neb danjer finek ha heb govenek rag gul dhedhi tevi. Nyns o Frodo na dew nag ownek; yn hwir, kyn nag o kodhvedhys ganso, Bylbo (ha Gandalf) a dybi ev dhe vos gwella hobbyt an Shayr. Ev a dybis ev dhe dhos dhe worfenn y aneth, ha gorfenn euthek, mes an tybyans a’n krevhas. Ev a omglewas ev dhe dhos ha bos diwedhyn, haval orth bos parys rag lamm finek; ny omglewas ev gwann haval orth preydh diweres namoy.
Hag ev ow korwedha, ow tybi hag owth omgrevhe, ev a verkyas an tewlder dhe lehe yn lent: yth esa golow gwyrdh gwannliwek owth ynkresshe oll a-dro dhodho. Ny’n diskwedhas hwath py par tyller mayth esa ev ynno, drefenn an golow dhe heveli dos a-dhiworto y honan, ha diworth an leur rybdho, ha ny dhrehedhas ev hwath po an nen po an fos. Ev a dreylyas ha gweles dre’n golow yeyn Sam, Pyppyn ha Merri ow korwedha rybdho. Yth esens i ow korwedha orth aga heyn, ha semlans aga fas o disliw avel ankow; ha gwiskys yn dillas gwynn ens i. Oll a-dro dhedha yth esa tresorys pals ow korwedha, gwrys a owr martesen, kynth o yeyn ha hager aga semlans y’n golow na. Dh’aga fenn yth esa kylghynn, yth esa kadon a owr a-dro dh’aga kres, ha dh’aga bysyes yth esa bysowyer pals. Kledha a worwedhas rybdha hag yth esa skoes dh’aga dewdroes. Mes, a-hys konna oll anedha, yth esa ow korwedha unn kledha hir.
A-dhesempis kan a dhallathas: hanas yeyn, ow sevel ha koedha. An lev a hevelis bos pell dhe-ves ha galarek yn anvusuradow, ughel y’n ayr ha tanow treweythyow, ena, haval orth kynvann kosel a-dhiworth an dor. Yn-mes diworth an fros heb furv a sonyow trist mes euthek y teuth kerdyn a eryow owth omfurvya a dermyn dhe dermyn, geryow fell, kales, yeyn, heb kolonn ha galarek. Yth esa an nos ow predheges erbynn an myttin mayth o omdhivas anodho, hag yth esa an yeynder ow mollethi orth an toemmder mayth esa nown dhodho ragdho. Frodo a veu yeynhes bys dh’y eskern. Wosa pols an gan a dheuth ha bos klerra, ha gans euth yn y golon ev a gonvedhas hi dhe janjya yn gorhan:
Dorn ha kolonn hag eskern yw yeyn,
ha yeyn yw kosk yn-dann an veyn:
war weli a ven re dhifunnons nevra,
bys marow an loer ha’n howl dhe goedha.
Y’n gwyns du a vydh merwel an ster,
re worwetthons omma hwath war owr,
erbynn an arloedh du dhe sevel y dhorn
‘dreus dhe dir yw gwedhrys ha marow an mor.
A-dryv y benn, ev a glewas son ow kwighal hag ow kravas. Ev a omsevis dre unn vregh ha mires a-dro hag ev a welas der an golow disliw i dhe vos yn hel a neb eghenn a dreylya a-dro dhe gornell a-dhelerghta. A-dro dhe’n gornell yth esa bregh hir ow palvala, ow kerdhes dre vysies hy dorn war-tu ha Sam, esa ow korwedha nessa dhedhi, ha war-tu ha dornla an kledha a worwedhas warnodho.
Yn kynsa, Frodo a omglewas ev dhe vos chanjys yn men yn hwir gans an worhan. Ena, tybyans gwyls a dhiank a dheuth dhodho. Ev a omwovynnas mara’n kollsa an tarosvann mar korro ev an Bysow dh’y vys, rag may hallo ev kavoes fordh rag diank. Ev a dybis a-dro dhe boenya rydh war an gwels yn unn alari rag Merri ha Sam ha Pyppyn, mes ev y honan rydh ha bew. Gandalf a amyttsa ma nag esa travyth arall a alla ev gul.
Mes an kolonnekter re beu difunys ynno o re grev: ny allas ev gasa y gowetha mar es. Ev a wannhas, ow palvala yn y boket, ha batalya er y bynn y honan arta; ha, dell wrug ev yndella, an vregh a greupyas war-rag.
Distowgh, ervirans a grevhas ynno, hag ev a synsis kledha berr esa ow korwedha rybdho, ha war benn-dewlin ev a warrgrommas yn isel dres korfow y gowetha. Gans oll an nerth esa dhodho, ev a hakkyas orth an vregh ow kreupya ogas dhe’n konna-bregh, hag an dorn a dorras dhe-ves; mes yn kettermyn an kledha a skyrras bys dh’y dhornla. Y teuth skrij hag an golow a dhisomdhiskwedhas. Y’n tewlder y teuth son a dheskernyans.
Frodo a goedhas war-rag a-dreus dhe Verri, ha fas Merri o yeyn. Distowgh, y tehwelas dh’y vrys may tisomdhiskwedhsa ev diworto wosa an niwl dhe dhos, kov a’n chi yn-dann an Vre, ha Tom ow kana. Ev a borthas kov a’n rim a dhysksa orta Tom. Gans lev byghan hag ownek ev a dhallathas: Ho! Tom Bombadyl! hag ev ow leverel an hanow na y lev a dheuth ha bos krev dell hevelis: yth esa son leun ha bewek dhodho, hag an stevell dewl a dhassonas kepar dell ve son a dabouryow ha hirgern.
Ho! Tom Bombadyl, Tom Bombadylow!
A-barth dowr, koes ha bre, helyk ha korsennow,
A-barth tan, howl ha loer, goslow ha klewes orthyn!
Deus, Tom Bombadyl, rag bos edhomm ogas dhyn!
A-dhesempis, yth esa taw down may hallas klewes Frodo y golonn ow polsa. Wosa prysweyth hir lent ev a glewas lev ow kana yn unn worthybi, yn kler mes pell dhe-ves, haval dhe dhos war-woeles dre’n dor po dre fosow tew:
Tom Bombadyl koth, ass yw gwas yw lowen!
Glas yw y gota splann ha’y botas melyn.
Huni vyth ny’n synsas hwath, drefenn bos Tom an mester:
Kanow kreffa dhodho ev, hag y dhewdroes skaffa.
Y teuth son ughel ow krommya, haval orth men ow rolya ha koedha, ha distowgh golow a splannas war-ji, golow gwir, golow-dydhweyth kler. Aswa isel haval orth daras a omdhiskwedhas dhe benn an stevell dres dewdroes Frodo; ha penn Tom a omdhiskwedhas (gans hatt, pluvek, oll warbarth) framys erbynn golow an howl esa ow sevel yn rudh a-dryv dhodho. An golow a splannas war an leur, ha war fas an tri hobyt ow korwedha ryb Frodo. Ny waysons i, mes an liw anyagh re’s gassa. Aga semlans o haval orth tus yn kosk pur dhown hepken.
Tom a warrgrommas, removya y hatt, ha dos y’n stevell dewl, yn unn gana:
Ke yn-mes, tarosvann! Mes a wel yn golow splann!
Krygh gans an niwl yeyn, gans an gwyns ow kyni,
Ke yn-mes y’n tiryow gwag, pell dres an menydhyow!
Na dheus nevra omma hwath! Ke ha gasa gwag dha grug!
Ke, bydh kellys, bydh ankevys, tewlla es an tewlder,
Y’n le may ma yet deges fast, bys pan vo norvys ewnhes.
Wosa an geryow ma, y teuth kri ha rann penn a-bervedh an chambour a goedhas gans boemm. Ena, y teuth skrij hir ow kyni hag owth ystynna, owth iselhe dhe-ves yn pellder andhismygadow; hag a-wosa taw.
‘Deus, koweth Frodo!’ a leveris Tom. ‘Gwren ni mos yn-mes war wels glan! Res yw dhis gweres orthiv dh’aga doen.’
Warbarth, i a dhug yn-mes Merri, Pyppyn ha Sam. Dell asas Frodo an krug y’n diwettha tro, ev a dybis ev dhe weles dorn distegys ow kwynnel hwath, haval orth kevnisenn goliys, yn bern a dhor koedhys. Tom eth a-ji arta, hag yth esa son a voemmyn ha stankyans meur. Pan dheuth ev yn-mes arta, yth esa ev ow toen yn y dhiwvregh bern bras a dresor: traow a owr, arghans, kober ha brons; paderennow ha kadonyow pals ha tegennow gemmweythys. Ev a gramblas dhe benn an krug glas ha’ga lesa y’n howlsplann.
Ev a sevis ena, ow synsi y hatt yn y dhorn ha’n gwyns ow hwytha der y wols, and mires war-woeles dhe’n tri hobbyt, re beu gorwedhys orth aga heyn war an gwels dhe du west an krug. Ev a sevis y dhorn a-dhyghow ha leverel gans lev kler hag arghadek:
Difunewgh lemmyn mebyon vas! Klywyewgh orth ow galwenn!
Meyn yeyn yw koedhys skatt! Gwrewgh toemmder, lith ha kolonn;
Daras tewl; efan yth yw, dorn marrow; terrys.
Pellhes Nos yn-dann an Nos, hag an Yet; igerys!
Frodo a welas gans lowender meur an hobbytow dhe difuna, ystynna aga diwvregh, rutya aga dewlagas hag ena lamma yn-bann a-dhesempis. I a viras a-dro gans marth, kynsa orth Frodo, nessa orth Tom ow sevel war an krug a-wartha, brassa ages y skeus5; hag ena, orta i aga honan y’ga fil tanow gwynn, kurunys ha grogysys gans owr gwannliwek, ow seni dre degynnow.
‘Pyth yw hemma a-barth marth?’ a dhallathas Merri, dell omglewas ev an kylghynn a owr re slynkysa war unn lagas. Ena, ev a hedhis ha skeus a dheuth dh’y fas, hag ev a dhegeas y dhewlagas. ‘Heb mar, y porthav kov!’ yn medh ev. ‘Gwer Karn Dum a dheuth er agan pynn y’n nos, ha ni a veu fethys. Agh! An guw y’m kolonn!’ Ev a synsis orth y vronn. ‘Na! Na!’ a leveris ev yn-dann igeri y dhewlagas. ‘Pyth esov vy ow leverel? My re beu yn hunros. Ple hwruss’ta mos, Frodo?’
‘My a dybis ow bos kellys,’ yn medh Frodo; ‘mes ny vynnav kewsel yn y gever. Tybyn a’n pyth dhe wul lemmyn! En war-rag!’
‘Gwiskys y’n par ma, syrr!’ a leveris Sam. ‘Ple’ma’m dillas?’ Ev a dewlis y gylghynn, grogys ha bysowyer war an gwels ha mires a-dro yn tiweres, kepar dell ve ev ow kwaytya kavoes y huk, jerkynn, ha lavrek, ha gwisk-hobbyt erell ow korwedha dhe neb tyller yn ogas.
‘Ny vydhowgh hwi daskavoes agas dillas,’ a leveris Tom, yn-dann lamma dhiworth an krug, ow hwerthin hag ev ow tonsya a-dro dhedha y’n howlsplann. Ny dybsys bos hwarvos na beryllus nag euthek; hag yn hwir, an euth a dhisomdhiskwedhas a-dhiworth aga holonn hag i ow mires orto ha gweles an golow lowen yn y dhewlagas.
‘Ny gonvedhav’ a leveris Pyppyn, ow mires orto, hanter sowdhenys ha hanter didhanys, ‘Prag le?’
Mes Tom a shakyas y benn ha leverel ‘Hwi re dhasomgavas yn-mes a dhowr down. Dillas yw koll distyr pan dhienkir dhiworth beudhi. Bedhewgh pes da, ow howetha lowen, ha gasa toemmhe an howlsplann toemm ha kolonn ha lith! Tewlewgh an pil yeyn ma! Poenewgh noeth war an gwels, ha Tom ow mos a-dro yn unn helghya!’
Ev a lammas dhe-ves yn-nans an vre, ow hwibana ha gelwel. Ow mires orto, Frodo a’n gwelas ow poenya dhe-ves war-soth a-hys an gew las ynter aga bre ha’n nessa, ow hwibana ha gelwel hwath:
Hou lemmyn! Dewgh hwi! Ple’th esowgh hwi ow kwandra?
Yn bann, yn-nans, nes, pell, ena, hons, po omma!
Diwskovarn Lymm, Troen Fur, Lost Lesk, ha Bumpkyn,
Lodrik Gwynn ow maban da, ha Kothwas Borr Lumpkyn!
Yndella y kanas ev, ow poenya skon, ow tewlel yn-bann y hatt ha’y gachya, bys pan o ev kudhys a-dryv pleg an dor: mes dre dermyn berr y hou lemmyn! dewgh hwi! a dheuth yn unn neuvella dre’n gwyns re dreylsa, ow hwytha a-dhiworth an soth.
Yth esa an ayr ow tos ha bos pur doemm arta. An hobbytow a boenyas a-dro dre bols war an gwels, herwydh y gusul. Ena i a worwedhas yn unn omhowlya gans delit a dus re beu degys dre awel-glor hwar a-dhiworth gwav tynn dhe hin gowethek, po tus a dhifun yn unn jydh, wosa bos klav ha synsys dh’aga gweli dre bell, ha konvedhes bos yagh arta yn anwaytys hag an jydh yw leun a alladewder arta.
Pan dhehwelas Tom arta, yth esens i owth omglewes krev (ha nownek). Ev a dhasomdiskwedhas, y hatt gwelys kynsa, a-dreus dhe dal an vre, hag a-dhelerghto yth esa ow tos, yn rew dov, hwegh hoba: aga pymp aga honan hag onan moy. Yn apert, an diwettha o Kothwas Borr Lumpkyn: ev o brassa, kreffa, tewwa (ha kottha) ages aga hobas aga honan. Ny wrussa Merry, perghenn an re erell, ri dhedha henwyn a’n par na, mes i a worthbi orth an henwyn may fiens i res gans Tom dre aga bywnans oll alena rag. Tom a elwis dhedha onan hag onan hag i a dheuth dres an dal ha sevel yn rew. Ena, Tom a omblegyas dhe’n hobbytow.
‘Ottomma agas hobas, lemmyn!’ a leveris ev. ‘Yma moy a skentolneth dhedha (yn nebes fordhow) ages dell eus dhywgh hwi hobbytow ow kwandra – moy a skentolneth y’ga throen. I a vlas danjer a-rag ha hwi ow kerdhes ynno sket; ha mar poenyons i rag omselwel, i a boen y’n tu ewn. Res yw dhywgh gava orta oll; kynth yw lel aga holonn, nyns ens i gwrys rag dos erbynn own a Darosvann-krug. Ottensi arta, ow tri agas begh!’
Merri, Pyppyn ha Sam a omwiskas yn dillas spar a-dhiworth aga sagh; ha kyns pell i a omglewas re boeth, drefenn bos res dhedha devnydhya nebes a’n dillas toemma ha tewwa re dhrosens i rag kewer gwav.
‘A ble teuth an enyval koth arall na, an Borrwas Lumpkyn na?’ a wovynnas Frodo.
‘Ev yw dhymmo,’ yn-medh Tom. ‘Ow howeth gans peder garr; skant ny’n marghogav, ha lieskweyth ev a wander pell, rydh war an breow. Pan wodrigas orthiv agas hobas, i a dheuth ha bos kowethek gans ow Lumpkyn; hag i a’n blasas y’n nos, ha poenya ha metya ganso skon. Y tybis vy ev dh’aga hwilas, ha gans y eryow a furder kemmeres dhe-ves aga own oll. Mes lemmyn, ow Lumpkyn lowen, Tom koth a vydh marghogeth. Hou! Y fydh ev dos genowgh, rag agas gorra war an fordh; ytho, res vydh dhodho hoba. Drefenn na yllir klappya gans hobbytow usi ow marghogeth, pan eder owth assaya goresek ryb dhedha dre dhiwarr.’
An hobbytow o lowenhes dre glewes hemma, hag i a rassas dhe Dom lieskweyth; mes ev a hwarthas, ha leverel i dhe vos mar skentel orth omgelli ma na vedha ev lowen kyns ev dh’aga gorra dres emlow y dir yn salow. ‘Yma traow dh’aga gul dhymm,’ yn-medh ev: ‘ow gwrians ha kana, ow kewsel ha kerdhes, ha goelya orth an tir. Ny yll bos Tom yn ogas pupprys rag igeri darasow ha folsow-helyk. Res yw gwitha Tom y ji, yma Owrvorenna ow kortos.’
Nebes a-varr o hwath herwydh le an howl, ynter naw ha deg eur, hag an hobbytow a dreylyas aga brys dhe voes. Aga diwettha boes re beu li dybrys ryb an menhir y’n jydh kyns. I a wrug hansel gans an pyth o gesys a’ga boes a-dhiworth Tom, gwithys yn hwir rag aga soper, gans nebes boes arall esa gans Tom. Nyns o boes bras (herwydh us hobbytow ha studh aga kas), mes i a omglywas gwellhes yn feur dredho. Hag i ow tybri Tom eth dhe’n krug ha hiwlas yn mysk an tresoryow. Gans an brassa rann anedha ev a wrug bern a splannas ha terlentri war an gwels. Ev a bysis may fons i gorwedha ena ‘heb kost dhe drovoryon oll, ydhyn, bestes, Elfow ha Gwer, ha kroaduryon kuv oll’; rag yndella, husenn an krug a via terrys ha keskerys ha ny dhehwelsa nevra Tarosvann dhodho. Ev a dhewisis brocha a-dhiworth an bern ragdho y honan, settys gans meyn glas a liwyow divers, haval orth po bleujennow-lin po eskell tykkies-duw glas. Ev a viras orto dre dermyn hir, haval ev dhe vos movys gans neb kov, ow shakya y benn, ha leverel wor’tiwedh:
‘Ottomma tegynn teg rag Tom ha rag y arloedhes! Teg o hi a wiskas hemma dh’y skoedh nans yw hirneth. Owrvorenna a vydh y wiska lemmyn, ha ny vydhyn ni hy ankovhe!’
Rag pub hobbyt, ev a dhewisas dagyer, hir, furvys haval orth delenn, ha tynn, a greft varthus, afinys gans furvow-sarf rudh hag owrek. I a splannas pan y’s tennas ev a-dhiworth aga goen dhu, govelys a neb metol anaswonnys, skav ha krev, ha meur a veyn tanek settys ynna. Martesen dre neb ras a’n goenyow ma, po dre husenn an krug, an lownyow o antevys gans termyn, heb gossen, lymm, ow tewynnya y’n howlsplann.
‘Kellili koth yw mar hir avel kledhedhyow rag tus hobbyt,’ a leveris ev. ‘Lownyow lymm yw da aga havoes, mar kwra mos tus an Shayr ow kerdhes, est, soth, po pell dhe-ves yn tewlder ha danjer.’ Ena ev a leveris dhedha bos govelys an lownyow ma nans yw blydhynyow hir pals gans Gwer a Westerness: i o eskerens an Arloedh Du, mes fethys ens i gans myghtern fel Karn Dûm yn tir Angmar.
‘Nyns eus saw nebes tus a borth kov anedha lemmyn,’ a hanasas Tom, ‘mes hwath nebes anedha a wra mos yn unn wandra, mebyon myghternyow ankevys ow kerdhes yn tigoweth, ow kwitha war dus dibreder erbynn traow drog.’
Ny konvedhas an hobbytow y eryow, mes hag ev ow kewsel, y teuth dhedha gwel a ledander bras a vlydhynyow a-dryv dhedha, haval orth plen kowrek skeusek may hirgamma furv Gwer a-dreus dhodho, hir hag asper gans kledha splann, ha wor’tiwedh y teuth onan gans sterenn dh’y dal. Ena an gwel a dhisliwyas hag yth esens i y’n norvys a howlsplann arta. Prys dalleth o arta. I a ombareusis, ow tarbari aga sagh ha beghya aga hoba. I a gregis aga arv nowydh dh’aga grogys ledher yn-dann aga jerkyn, owth omglewes aga bos kledhek, hag i a omwovynnas may fo neb skila dh’aga devnydhya. Ny dybsens i kyns bos batalyas onan a’n anethow may fons i gorrys dre aga vyaj.
Wor’tiwedh, i a dhallathas. I a gemmeras aga hoba yn-nans an vre, yskynna, ha goresek skon a-hys an nans. I a viras war-dhelergh ha gweles penn an krug koth war an vre, hag a-dhiworto an howsplann orth an owr a splannas haval orth flamm melyn. Ena, i a dreylyas dres skoedh an goenyow ha kudhys veu a-dhiworta.
Kyn firas Frodo oll a-dro dhe bub tu, ny welas ev gwel vyth a’n meyn meur ow sevel haval orth yet, ha kyns pell i a dheuth dhe’n aswa north ha marghogeth dredhi yn skon, ha’n tir a goedhas yn pellder a-dheragdha. Vyaj lowen o gans Tom Bombadyl ow koresek yn lowen po rybdha po a-ragdha, war Vorrwas Lumpkyn a ylli gwaya skaffa es profyans y vraster. Tom a gana dre vrassa rann a’n termyn, mes an geryow o flows dre vras, poken neb yeth goynt anaswonnys gans an hobbytow, hen yeth leun a varth ha delit hy geryow.
I a besyas war-rag, mes kyns pell i a welas an Fordh dhe vos pella ages aga dismyk. Heb ardak an niwl, aga hosk dhe hanter-dydh a’s lettsa y dhrehedhes hwath kyns nos y’n jydh kyns. Nyns o an linenn dewl a welsens linenn a wydh mes linenn a brysk ow tevi war amal tommenn dhown gans fos serth dhe’n tu arall. Tom a leveris bos hemma amal myghterneth, mes nans o termyn pur bell. Dell hevelis, ev a govhi neppyth trist yn hy hever, ha ny lavarsa ev meur.
I eth war-nans y’n dommenn, yn-bann an tu arall ha dre aswa y’n fos hag ena Tom a dreylyas poran war-tu ha’n north, drefenn i dhe blegya aga fordh nebes war-tu ha’n west. An tir o kler ha re wastas lemmyn, hag i a uskishas, mes yth esa an howl ow sedhi isel pan welsons i wor’tiwedh linenn a wydh hir a-rag, hag i a gonvedhas i dhe dhehweles dhe’n Fordh wosa anethow anwaytys pals. I a beswarlemmis aga hobas a-dreus dhe’n diwettha erowhysow, ha hedhi yn-dann skeusow hir an gwydh. Yth esens i dhe benn torrlann ow ledri, hag an Fordh, disliw ha’n gorthugher ow mos war-rag, a stumma dhe-ves a-woeles. Dhe’n tyller ma hy linenn a ystynna a-dhiworth Soth-west dhe North-est, ha dh’aga thu a dhyghow hi a dhiyskynna yn kew ledan. Roskewys o hag yth esa semlans apert a law poes a-gynsow; yth esa pollow ha tollow leun a dhowr.
I a varghogas yn-nans an dorrlann ha mires unn du dh’y gila. Nyns esa travyth gweladow. ‘Wel, ottani wor’tiwedh!’ a leveris Frodo. Dhe’m brys vy, ny wrussyn ni kelli moy es dew dhydh dre ow skochfordh dre’n Koes! Mes martesen an ardak a vydh dhe-les – martesen henn a vydh gul dhedha kelli agan ol.’
An re erell a viras orto. Skeus own a’n Varghogyon Dhu a-dheuth warnedha arta. A-ban entersens i y’n Koes i re dybsa dres oll a dhehweles dhe’n Fordh; mes y’n prys ma, pan esa hi ow korwedha yn-dann aga dewdroes, y kovhasons i an peryll esa orth aga helghya, ha martesen orth aga gortos dhe’n Fordh hy honan. I a viras yn prederus war-dhelergh, war-tu ha’n howl ow sedhi, mes an Fordh o gell ha gwag.
‘A dybydh,’ a wovynnas Pyppyn yn unn hokya, ‘a dybydh may hwren ni helghys, haneth?’
‘Na dybav, ny dybav yndella haneth,’ a worthybis Tom Bombadyl; ‘nag y’n nessa dydh martesen. Mes na drestewgh re yn ow dismyk; drefenn na allav vy godhvos yn sur. Dhe-ves y’n est ow godhvos a fyll. Nyns yw Tom mester a Varghogyon a-dhiworth an Tir Du pell dres y bow.’
Byttegyns, yth esa hwans dhe’n hobbytow ev dhe dhos gansa. I a omglewas ev dhe wodhvos dyghtya Marghogyon Dhu, mars esa an skians na dhe nebonan. Kyns pell, yth ens i war-rag yn tiryow anaswonnys dhedha yn tien, ha dres henhwedhlow oll an Shayr saw an re an moyha koth ha diskler, hag y’n mo ow tewlhe, yth esa hireth dhedha a’ga thre. Yth esa omglewes down a goll ha digowethneth6 dhedha. I a sevis taw ha poes o gansa gul an dibarth finek, hag i a aswonnis yn lent mayth esa Tom ow leverel orta farwel, ha kusulya orta may hwitthons i kolonn krev ha marghogeth war-rag heb hedhi bys nos.
‘Tom a wra ri dhywgh kusul dha, bys diwedh an jydh ma (wosa henna, res vydh agas chons da agas honan dh’agas keveylya ha’gas gidya): peswar mildir a-hyns an Fordh y hwrewgh hwi dos erbynn tre, Bri yn-dann Vre Vri, gans darasow war-tu ha’n west. Ena y hwrewgh hwi kavoes tavern koth yw henwys An Hoba Ow Tonsya, Barlywas Baydhelenn7 yw an ost. Y’n tyller na y hyllowgh hwi godriga dre’n nos, hag a-wosa an myttin a wra agas danvonn a-hys agas hyns. Bedhywgh hardh, mes war! Gwithewgh lowen agas kolonn ha marghogewgh war-tu ha’gas tenkys!’
I a bysis orto may teffo ev bys dhe’n tavern dhe’n leha hag eva unnweyth moy gansa; mes ev a hwarthas ha nagha yn-dann leverel;
Omma y tiwedh tir Tom: ny vynn ev treusi an emlow.
Res yw Tom gwitha y ji, ‘ma Owrvorenna ow kortos!
Ena, ev a dreylyas, tewlel ughel y hatt, lamma war geyn Lumpkyn, ha marghogeth dres an dorrlann, dhe-ves y’n mo ynn unn gana.
An hobbytow a gramblas yn-bann an dorrlann ha mires war y lergh bys pan eth ev mes a wel.
‘Drog y’genev d’berth d’worth Mester Bombadyl,’ a leveris Sam. ‘Ev yw marthus dh’wir. My ‘wra tybi ni dhe vones hyns pell heb gweles travyth gwell, po koyntta. Mes n’wrav nagha bos da genev gweles an Hoba Ow Tonsya de’wrug ev leverel. ‘Ma govenek dhymm bos ‘vel an Dhragon Las dhe-dre! Py par tus yns i yn Bri?’
‘Yma hobbytow yn Bri,’ yn-medh Merri, ‘keffrys ha Tus Vras. Dhe’m brys vy y fydh attes lowr. An Hoba yw tavern da dell glywav. Ow thus a varghok ena a dermyn dhe dermyn.’
‘Martesen y fydh mar deg dell vynnyn,’ yn-medh Frodo; ’mes yma ev yn-mes an Shayr hwath. Na dhewgh ha bos re attes! Perthewgh kov mar pleg – oll ahanowgh – res yw ma na venekkowgh an hanow Bagyns. Mr. Tollvre ov, mars yw res ri neb hanow.’
Ena, i a yskynnas war aga hobas ha marghogeth yn taw y’n gorthugher. Tewlder a dheuth yn skon, dell droesons i yn lent yn-nans breow hag yn-bann arta, bys pan welsons i golowys ow tastewynnya orth pellder war-rag wor’tiwedh.
A-ragdha Bre Vri a sevis, ow lettya an hyns, furv tewl erbynn ster niwlek; hag yn-dann y du west y klysa tre vras. I a fistenas war-tu ha honna, heb mynnes vyth saw kavoes tan, ha daras yntredha i ha’n nos.
*8.1 Gwayelwel Theoretical verb: ‘Beckon’
*8.2 Iswel (n) Glimpse
*8.3 Gluthys Covered with dew
*8.4 Yetek Gate-like
*8.5 Brassa ages y skeus Proposed idiom: ‘Larger than life’
*8.6 Digowethneth Loneliness (emotional)
*8.7 Barlywas Baydhelenn Barliman Butterbur (Landlord of the Prancing Pony in Bree). Botanical names were common amongst
the Big People in Bree. ‘Barlys-gwas’ = ‘Barley-man’.
‘Butterbur’; plant named for culinary use as the leaves were used to wrap butter
against hot weather.
‘Baywydh’ (coll.) = ‘Bay Trees’, by extension, ‘Baydhelenn’ = ‘Bay-leaf’.
Translation duplicates rhyme, meter, botanical and culinary references of the original.