6. An Koes Koth

Nessa Skrif - Second Draft (checked & updated to Gerlyver Meur 3rd edition)

 Frodo a dhifunas distowgh. Tewl o y’n stevell hwath. Yth esa Merri ow sevel y’n stevell gans kantol yn unn dhorn, ow frappya orth an daras gans an dorn arall. ‘Kres! Pyth yw an dra?’ a leveris Frodo, nebes skruthys ha kemmyskys.

‘Pyth yw an dra!?’ a grias Merri. ‘Prys sevel yw. Peder eur hanter yw ha pur niwlek. War yew! Yma Sam ow tarbari hansel seulabrys. Pypyn yw difun keffrys. Y fydhav mos rag dibra an hobas ha kyrghes an huni a vydh doen an fardellow. Difun orth an sygerwas na Berri! Res yw dhodho difuna rag leverel farwel dhyn dhe gyns.’

Nebes wosa hwegh eur, an hobytow o parys dhe dhalleth. Yth esa Berri Bolguwer ow televa hwath. I a greupyas yn-mes a’n chi yn kosel. Merri a gerdhas a-rag, owth hembronkya hoba beghys, hag ev a wrug fordh a siwyas hyns ow mos der dreynek a-dryv an chi, hag a-wosa, a-dreus nebes parkow. Yth esa del an gwydh ow terlentri, hag yth esa pub barrenn ow tevera; an gwels o loes gans gluth yeyn. Puptra o kosel, ha sonyow pell dhe-ves a hevelis bos kler hag ogas: yer ow klattra yn garth, nebonan a dhegeas daras chi pell dhe-ves.

Yn aga krow, i a gavas an hobas; bestes byghan duryadow a’n eghenn meurgerys gans hobytow, nyns ens i skav, mes gwiw rag lavur dydh hir. I a yskynnas, hag yn skon yth esens i ow marghogeth dhe-ves y’n niwl a igoras yn anvodh a-ragdha ha degea yn tifenn a-dryv dhedha. Wosa marghogeth a-dro dhe our, yn lent ha heb kewsel, i a welas an Ke a omdhiskwedhas distowgh a-rag. Ev o hir, ha kudhys oll gans roes a wiasow kevnis arghansek.

‘Fatell yllowgh hwi mos dres hemma?’ a wovynnas Bolguwer.

‘Hol war ow lergh!’ yn-medh Merri, ‘ha ty a vydh konvedhes.’ Ev a dreylyas a-gledh ha gul fordh a-hys an Ke, hag yn skon i a gavas tyller may plegya ev war-ji, a-hys gwelv pans. Troghva a wrug diyskynna yn lent y’n dor re beu gwrys dhe bellder berr dhiworth an Ke. Yth esa fosow a vrykk dhodho a sevis tamm ha tamm bys pan wrens i gwarak distowgh, ha gul kowfordh a sedha yn town yn-dann an Ke, ha dasomdhiskwedha y’n pans dhe’n tu arall.

Omma, Berri Bordhen a hedhis. ‘Farwel, Frodo!’ a leveris ev. ‘Y fynnav ma na wrelles mos y’n Koes. Yma govenek dhymm na vydh res dha sawya kyns nos. Mes, re bo chons da dhis, hedhyw ha pub dydh alemma rag!’

‘Mar nyns eus travydh gweth ages an Koes Koth a-ragov, y fydh chons da dhymm yn hwir,’ yn-medh Frodo. ‘Lever orth Gandalf may fistenno ev a-hys Fordh an Est: ni a vydh dehweles dhedhi skon, ha mos war-rag skaffa gyllyn.’ ‘Farwel!’ a grisons i, ha marghogeth yn-nans an leder ha disomdhiskwedhes diworth gwel Bolguwer y’n gowfordh.

Tewl ha goyeyn o. Dhe benn arall, deges o gans yet gwrys a welennow tew a horn. Merri a dhiyskynnas ha dhialhwedha an yet. Pan wrussons i oll tremena dresti ev a’s herdhyas yn unn dhegea arta. Hi a dhegeas gans son ow seni, ha’n florenn a glykkyas. An son o godrosus.

‘Ytho!’ yn-medh Merri. ‘Hwi re asas an Shayr, ha lemmyn yth esowgh hwi yn-mes anedhi hag orth amal an Koes Koth.’

‘Yw gwir an hwedhlow a-dro dhodho?’ a wovynnas Pypyn.

        ‘Ny wonn an hwedhlow usi y’th vrys,’ a worthybis Merri. ‘Mar tybydh jy a’n hwedhlow a euth a leveris mammethow Berri dhodho, ‘dro dhe voekkas-nos ha bleydhi ha traow a’n par na, y tybav ma nag yns i. Ny grysav evy ynna yn neb kas. Mes koynt yw an Koes dhe-wir. Puptra ynno yw moy yn few, puptra a woer a pyth a hwer, yn neb fordh, moy es dell yw an kas y’n Shayr. Nyns yw da gans an gwydh estrenyon. I a vir orth tus. Herwydh usadow, da lowr yw gansa mires hepken, hedre bessyo golow an jydh, ha ny wrons i travyth. A dermyn dhe dermyn, an re yw an moyha angowethek a wra gorra skorenn dhe’n dor, po gorra gwreydhenn y’n fordh, po synsi orth tus gans skorenn-lovan. Mes nosweyth, an le a yll dos ha bos pur euthek, dell veu leverys dhymm. Ny wrug vy dos omma nosweyth saw unnweyth po diwweyth, ha my a withas ogas dhe’n Ke. Y tybis vy an gwydh oll dhe hwystra onan dh’y ben, ow treusleverel1 nowodhow ha brasow dre yeth ankonvedhadow; ha’n skorr a weyvyas ha palvala heb gwyns vyth. Tus a lever an gwydh dhe waya yn hwir, hag i a wra kyrghynna estrenyon ha’ga lettya stag. Yn hwir, nans yw termyn pell, i a omsettyas orth an Ke: i a dheuth hag omblansa poran er y bynn ha poesa dresto. Mes Hobytow pals a dheuth hag i a droghas dhe’n dor kansow a wydh, ha gul tansys meur y’n Koes ha leski an dor oll yn linenn y’n tu est an Ke. Wosa henna, an gwydh a hepkorras an omsettyans, mes i a dheuth ha bos pur ankowethek. Yma aswa efan ha moel hwath nebes a-ji, y’n le may feu gwrys an tansys.’

 ‘Eus neppyth arall yw peryllus ynno, keffrys ha’n gwydh?’ a wovynnas Pypyn.

‘Yma traow koynt divers a drig ynno, a-ji yn town ha dhe’n tu arall, dell glywis vy; mes nevra ny’s gwelis vy. Mes neppyth a wra hynsow. Pan entrir, y kevir hynsow kler; mes i a way ha chanjya dell hevel, a dermyn dhe dermyn, yn fordh pur goynt. Dhe bellder berr diworth an gowfordh ma, yma, po yth esa dre dermyn hir, dalleth a hyns nebes efan ow mos troha’n Lannergh Tansys, ha war-rag a-wosa herwydh an fordh yw res dhyn, po moy po le, war-est ha nebes war-north. Henn yw an hyns a vydhav vy assaya kavoes.’

An hobytow a asas yet an gowfordh ha marghogeth a-dreus an gew efan. Dhe’n tu arall, yth esa hyns gwann a yskynnas war-vann dhe leur an Koes, martesen kans lath po moy dres an Ke; mes ev a dhisomdhiskwedhas kettoeth hag ev dh’aga dri yn-dann an gwydh. Dre vires war-dhelergh, i a allas gweles linenn dewl an Ke dres korfow an gwydh esa oll a-dro dhedha yn tew seulabrys. Dre vires war-rag, ny yllsens i gweles saw korfow-gwydh a vrasteryow ha furvow divers: po ewn po kamm, treylys, ledrek, po platt po moen, po gwastas po kolmek ha skorrek; hag an korfow oll o po glas po loes gans kywni ha tevyansow loubek ha blewek.

Y hevelis bos cher da dhe Verri yn unnik. ‘Y fia tybyans da ty dh’agan hebronkya ha kavoes an hyns na,’ a leveris Frodo dhodho. ‘Na’gan gasa kelli an onan dh’y gila, po ankevi tu an Ke!’

I a wre hyns yn mysk an gwydh, ha’ga hobas a droesya war-rag, ow koheles an gwreydh pals a dreylyas a-dro dhe’n dor ha keswia. Nyns esa istevyans vyth. Yth esa an dor owth ughelhe tamm ha tamm, ha dell wrussons i mos war-rag, an gwydh a hevelis dos ha bos hirra, tewlla, ha tewwa. Nyns esa son vyth, marnas bannaghenn dreweythus a lybor ow koedha dhe’n leur dre’n del dison. Nyns esa po hwystrans po gwayans yn mysk an skorr; mes yth esa omglywans anes dhedha oll i dhe vos aspiys gans gogrys, ow townhe bys dhe gas hag enebieth martesen.  An omglywans a ynkressyas tamm ha tamm, bys pan dhallethsons i po mires war-vann a-dhistowgh po govires war-dhelergh, haval bos gwaytys klout tromm.

Nyns esa hyns vyth hwath, ha dell hevelis, yth esa an gwydh orth aga lettya pup-prys. Pypyn a omglywas na allas ev y berthi namoy, ha heb gwarnyans vyth ev a armas. ‘Oi! Oi!’ a grias ev. ‘Ny vynnav vy gul travyth. Gas vy dhe dremena!’

An re erell a hedhis, amovys; mes an kri a goedhas haval ev dhe vos tegys gans kroglenn dew. Nyns esa na dhasson na worthyp, mes y hwrug an koes dos ha bos doessa ha hewoella es kyns, dell hevelis.

Nyns yw tybyans da dhe arma,’ yn-medh Merri, ‘Y fydh moy a dhrog ages da dredho.’

Frodo a dhallathas omwovynna mar pedha galadow dhe gavoes hyns dre’n gwydh, ha mar pia tybyans da dhe dhri y gowetha y’n koes euthek ma. Yth esa Merri ow mires diworth unn du dh’y gila, ha dell hevelis yth esa ansurneth dhodho yn kever an tu ewn. Pypyn a’n gwelas. ‘Ty re gollas agan hyns yn termyn kott,’ a leveris ev. Mes poran dhe’n pols na Merry a wrug hwiban a dhifres ha bysinya1a war-rag.

‘Wel, wel!’ yn-medh ev. ‘An gwydh ma a wra gwaya dhe-wir. Ottena Lannergh an Tanses a-ragon (po yma govenek dhymm yndella), mes an hyns trohag ev yw gyllys dell hevel!’

An golow a dheuth ha bos klerra dell ethons i war-rag. Distowgh, i a dheuth yn-mes a’n gwydh, hag yth esons i yn spas efan kylghek. Yth esa an ebron a-ughta, glas ha kler o, hag o marthus dhedha drefenn na allsens i gweles an bora, na’n niwl ow klerhe diworth aga hyns yn-dann do an koes. Nyns o an howl ughel lowr hwath rag splanna y’n lannergh, kynth esa y wolow orth penn an gwydh. An del o tewwa ha gwyrttha a-dro dhe emlow an lannergh, orth y vaylya gans fos o ogas dien. Nyns esa gwydhenn vyth ow tevi ena, travyth marnas gwels garow ha plansow hir pals: keger tanow ha disliw, persil-koes, hwenn-tan ow hasa yn lusu mannbluvek, ha linas hag askall digabester. Tyller ankempen ha hager: mes dell hevelis, yth o lowarth teg ha lowen wosa an Koes tagek.

An hobytow a omglywas kennerthys, hag i a viras war-vann yn kovenek orth golow an jydh owth igeri y’n ebron. Dhe du arall an lannergh, yth esa aswa y’n fos a wydh, ha hyns kler dresti. I a allas y weles, ow mos war-rag y’n koes, ha leow efan hag igor orth an ebron dhodho, kyn hwrug neshe an gwydh yn nebes leow ha’y worskeusi gans aga skorr tewl. I a varghogas a-hys an hyns ma. Yth esens i owth yskynna tamm ha tamm hwath, mes i eth war-rag skonna yn-feur, ha gans kolonn gwell; drefenn an Koes dhe dhiserri dell hevelis dhedha, orth aga gasa tremena anlettys wor’tiwedh.

Mes wosa nebes termyn, an ayr a dhallathas dos ha bos toemm ha tew. An gwydh a neshas arta dhe’n dhew du, ha ny yllsons i gweles pell war-rag namoy. Kreffa es kyns, i a omglywas enebieth an koes ow kwaska warnedha. Mar taw o may tassenis kammow karnow agan hoba y’ga diwskovarn. Frodo a assayas kana kan rag aga hennertha, mes y lev a goedhas yn hanas.

A! Vyajoryon tir ‘dann skeusow du,

na borth own! Awos, kynth yns i tewl,

Koesow oll a vydh gorfenna

gans gwel an howl a wra tremena:

Howl ow sevel, howl ow sedhes,

po an kynsa our po dydh diwedhes

Po est po west koesow oll a fyllel...

Fyllel – kettoeth ha’n ger, y lev a goselhas yn taw. An ayr o poes dell hevelis, ha skwithus o dhe wul geryow. Nebes a-dryv dhedha, skorrenn bras a goedhas gans tervans diworth gwydhenn goth a worskeusa orth an hyns. Dell hevelis, an gwydh a herdhyas warbarth a-dro dhe’n hyns a-ragdha.

‘Nyns yw da gansa oll an geryow yn kever gorfenna ha fyllel,’ a leveris Merry. ‘Na gan moy y’n eur ma. Gort bys pan dhrehetthyn ni an amal, ni a wra treylya ha kana gwers bywek orta!

Ev a gewsis gans cher da, ha mars omglewis ev neb preder, ny wrug ev y dhiskwedhes. Ny wrug gorthybi an re erell. I o duwenik. Yth esa poes ow sedhi war golonn Frodo, tamm ha tamm, hag ev a’n jevo edrek a omsettya erbynn godros an gwydh hag an omglewes na a ynkressya gans pub kamm war-rag. Namna wrug ev hedhi ha profya tybyans dehweles (mar pe henna galadow hwath), mes kyns gul yndella y teuth chanj. An hyns a hedhis yskynna, hag ev a dheuth ha bos gwastas dre neb pellder. An gwydh tewl a gildennas a’n hyns, hag i a allsa y weles ow mos war-rag ogas ewn. A-ragdha, mes orth pellder nebes hir hwath, yth esa bre las, heb gwydh, owth yskynna haval dhe benn-blogh yn-mes a’n koes a’s kyrghynnas. Dell hevelis, yth esa an hyns ow mos war-tu ha hi yn poran.

I a fistenas war-rag arta, da o gansa an tybyans a yskynna dres to an Koes dre bols. An hyns a sedhas ha dalleth yskynna arta, ha’ga dri wostiwedh dhe woeles an run serth. Ena, an hyns a asas an gwydh ha disomdhiskwedhes yn-mysk an gwels. An koes a sevi oll a-dro dhe’n vre haval dhe wols tew a worfennas distowgh avel kylgh a-dro dhe benn-blogh.

An hobytow a hembrenkyas aga hoba war-vann yn hyns ow treylya a-dro dhe’n vre bys pan dhrehedhsons i an gwarthav. Ena, i a sevis ha lagatta oll a-dro. An ayr a dhastewynnas gans golow an howl, mes niwlek o; ha ny allsons i gweles dre bellder meur. Ogas dhe’n vre, ogas gyllys o an niwl; kyn horwedhas ev hwath yn kewyow keskerys an koes, ha war-tu ha’n soth anedha yth esa niwl owth ysykynna hwath haval dhe bo ethenn po korrgomolennow*2 a vog gwynn, diworth plegyans a drogha a-dreus an Koes oll.

‘Ottena,’ yn-medh Merri yn-dann dhiskwedhes gans y leuv, ‘henn yw hyns an Helygwia. Hi a dheu a-dhiworth an Woen ha gul resegva soth-west dre gres an Koes ha junya gans an Vannawin dres Pennke. Nyns yw tybyans da dhe vones troha’n le na! Dell yw leverys, nans an Helygwia yw koyntta rann an Koes oll – an kresenn may teu oll an koynturi, yn neb fordh.’

An re erell a viras war-tu ha’n le a wrug diskwedhes Merri, mes ny allsons i gweles meur saw niwlow a-ugh an nans golyb ha down; ha dresto, hanter soth an koes ow tisliwya y’n pellder.

Yth esa an howlsplann war an gwarthav ow tos ha bos poeth. A-dro dhe unnek eur o martesen; mes niwl an kynyav a’ga lettyas a weles pellder hir yn tuyow erell hwath. War-tu ha’n west, ny allsons i gweles po linenn an Ke po nans an Vannawin dresto. War-north, an tu may firsons i gans an moyha govenek, ny allsons i gweles travyth a ve linenn an Fordh Est Meur, mayth esens i owth assaya hy havoes. Yth esens i war ynys yn mor a wydh, ha’n worwel o kudhys.

War-tu ha’n soth-est, an tir a goedha yn-nans pur yn serth, haval orth ledrow an vre dhe besya pell war-nans yn-dann an gwydh, haval dhe vorlannow ynys hag yw, yn hwir, tuyow menydh owth yskynna diworth dowr down. I a esedhas orth an amal glas ha mires a-bell dres an Koes a-woeles hag i ow tybri aga li. Dell sevis an howl ha treusi hanterdydh, i a wowelas, pell dhe-ves war-tu ha’n est, linenn las an Woen dres an Koes Koth dhe’n tu na. An wel na a wrug cher da dres eghenn dhedha; rag bos da gansa dhe weles neppyth dres emlow an koes, kyn nag esa mynnes dhedha mos y’n tu na, mar kallens i gul ken: yth esa tebel-hanow euthek dhe’n Goenyow-Krug mar dhrog avel an Koes yn henhwedhlow-hobyt.

Wor’tiwedh, i a galeshas aga brys dhe vones war-rag arta. An hyns re’ga drosa dhe’n vre a dhasomdhiskwedhas dhe’n tu north; mes ny’n holsons i pell kyns aswonn ev dhe blegya prest war-dhyghow. Kyns pell, ev a dhallathas diyskynna yn skon, hag i a dhismygas ev dhe vones war-tu ha nans an Helygwia: nyns o henna an tu mayth esa hwans dhedha mos vytholl. Wosa nebes omgusulyans, i a erviras gasa an hyns kammledyansek ma hag assaya mos war-north; drefenn bos gwirhaval bos desedhys an Fordh y’n tu na, ha heb bos lies mildir dhe-ves, kyn na allsens i hy gweles a-dhiworth penn an vre. Ynwedh, war tu ha’n north, a-gledh dhe’n hyns, an tir a hevelis bos syghha ha klerra, owth yskynna war-tu ha ledrow mayth o an gwydh tanowwa hag yth esa pin ha sybwydh yn le derow hag ennwydh ha gwydh dihanow erell an koes tewwa.

Yn kynsa, aga dewis o da dell hevelis: I eth war-rag yn toeth da, mes pan welens i an howl yn lannergh, i re dreylysa war-tu ha’n est dell hevelis, heb godhvos. Wor’tiwedh, an gwydh a dheuth ha bos tewwa arta, yn leow mayth o aga semlant tanowwa ha digelmys a-dhiworth gwelva bell. Ena, plegyansow down y’n dor a veu diskudhys yn anwaytys, haval bos po roskewow a rosow kowrek po pollgleudhyow efan po fordhow sedhys, andhevnydhys dre bell ha tegys gans dreys. I a veu desedhys, herwydh usadow, a-dreus hyns aga herdh yn poran, ha ny yllys aga threusi saw dre grambla yn-nans ynna hag ynskynna yn-mes arta, hag o nebes kales gans aga hobas. Pub tro, wosa krambla yn onan anedha, i a gavas an gew dhe vos leun a brysk hag istevyans kelmys na wre hepkorr dhe’n tu a-gledh, mes ev a wre yndella pan dreylyens i a-dhyghow; ha res o dhedha mos nebes pellder a-hys goeles an kleudh kyns kavoes hyns yn-bann an dorrlann a-dal. Pub tro, wosa krambla yn-mes, an gwydh o tewwa ha tewlla dell hevelis; ha pupprys, kalessa o dhe gavoes hyns a-gledh ha war-vann, hag i a veu herdhys a-dhyghow ha war-nans.

       Wosa po our po dew, i re gollsa tuglewes3 kler yn tien, mes i a aswonnis yn ta i dhe hedhi mos war-north nans o termyn pell. Yth esa aga fordh ow pos lettys, hag yth esens i owth holya kors a veu ordenys ragdha lemmyn – war-tu ha’n est ha’n soth, yn kolonn an Koes yn le yn-mes anodho.

       Yth esa an dohajydh ow tos ha bos koth pan drebuchyons i ha slynkya yn kris o efanna ha downna ages oll kyns. Mar worskeusys o an kleudh ha mar serth y fosow mayth o analladow dhe grambla yn-mes anodho arta, po war-rag po war-dhelergh, heb gasa aga hobas ha’ga fardellow. Ny allsons i gul travyth saw holya an kleudh – war-nans. An dor a dheuth ha bos medhel, ha keunegennek yn nebes leow; fentenyow a omdhiskwedhas y’n torrlannow, ha kyns pell yth esens i owth holya gover a dheveras ha hwythenna*4 dre weli hwennek. Ena, an dor a dhallathas diyskynna yn skon, ha’n gover krev ha trosek lemmyn a livas ha lamma yn-nans an vre yn skav. Yth esens i yn saven dhown, godewl, gorskeusys gans gwydh pell a-ughta.

Wosa omdhisevel a-hys an kleudh dre neb pellder, i a dheuth yn-mes an tewlder distowgh. Haval orth gwel dre yet, i a welas an howlsplann a-ragdha. Pan dheuthons i dhe’n aswa, i a welas i dhe dhos war-nans a-hys fols down yn torrlann ughel serth, haval orth als. Dh’y ben yth esa tyller efan a wels ha kors;  hag yn pellder y hallsons i gweles torrlann arall, nammnag o an eyl mar serth ha’y ben. Dohajydh owrek a howlsplann diwedhes a worwedhas yn toemm hag yn koskek war an tir kudhys y’ga mysk. Yn kres an tir ma, avon a dhowr gorm a dreylyas yn tiek, hen helyk dh’y glannow, gorskeusys gans helyk, lettys gans helyk koedhys, ha labol gans milyow a dhel-helyk disliwys. An ayr o lenwys gansa, melyn, ow ternija a-dhiworth an skorr;  drefenn bos awel glor toemm ha hwar ow hwytha yn fedhel y’n nans, hag yth esa an kors ow hwystra ha’n skorr-helyk ow kwigha.

‘Wel, lemmyn y hallav vy dysmygi an le mayth eson ni!’ a leveris Merri. ‘Ni re dheuth yn ogas dhe’n tu a-dal yn poran dhe’n tu a vynnyn mos. Homm yw an avon Helygwia! My a wra mos war-rag ha mires a-dro.

Ev a gerdhas yn-mes y’n howlsplann ha disomdhiskwedhes y’n gwels hir. Wosa spys kott ev a dhasomdhiskwedhas ha leverel bos dor fyrv lowr ynter goeles an als ha glann an avon; yn leow pals, tonn furv eth bys yn amal an dowr. ‘Ynwedh,’ yn-medh ev, ‘yma neppyth haval dhe droe’lergh yw keslinel gans an avon dhe’n tu ma. Mar treylyn ni a-gledh ha’y siwya, y fydhyn ni dos ‘mes an Koes dhe’n tu est wor’tiwedh.’

‘Martesen!’ a leveris Pyppyn. ‘Mars yw an hyns mar hir, ha mar ny wra ev agan lywya yn keunegenn ha’gan gasa ena. Piw a wrug an hyns, dhe’th vrys, ha praga? Sur ov na veu gwrys ragon nyni. Yth esov vy ow tos ha bos pur wogrysek a’n Koes ma ha puptra a-ji dhodho, hag yth esov vy ow talleth krysi oll an hwedhlow yn y gever. Eus tybyans dhis yn kever an pellder dhe’n est a vo res dhyn mos?’

‘Nag eus,’ yn-medh Merri, ‘nyns eus vytholl. Ny wonn an le mayth eson ni a-hys kors an Helygwia, po piw a dheu omma lieskweyth lowr rag gul hyns rybdhi. Mes nyns eus fordh arall war-ves a allav vy po gweles po dysmygi.’

Heb fordh arall, i eth war-ves, ha Merri a’s ledyas dhe’n hyns a gavsa ev. Yn pub le, yth esa kors ha gwels hir ha fethus, hir lowr yn nebes leow dhe sevel pell dres aga fenn; mes, wosa bos kevys an hyns ev o kler hag es dh’y siwya, dell stummas ev, ow kavoes an dor kalessa yn mysk an kenegennow ha pollow. Treweythyow, ev a dreusi dres goverigow erell hag i ow resek a-hys savnow y’n Helygwia yn-mes a diryow ughella an koes, ha dhe’n leow ma yth esa po korf-gwydhenn po pusorn a gors a veu gorrys gans rach a-dreus dhedha.

An hobbytow a dhallathas omglewes pur boeth. Yth esa luyow a gelyon a bub eghenn ow nija yn unn hwyrni a-dro dh’aga diwskovarn, hag yth esa howl an dohajydh ow leski aga heyn. Wor’tiwedh i a dheuth a-dhesempis yn-dann woskes wannliwek; yth esa skorr loes bras owth ystynna a-dreus an hyns. Pub kamm war-rag a dheuth ha bos moy anvodhek ages an huni kyns. Yth esa koskekter*5 ow sygeri a-dhiworth an dor, dell hevelis, yn-bann aga diwarr, hag ow koedha yn fedhel y’n ayr war aga fenn ha’ga dewlagas.

 Frodo a omglewas y elgeth ow koedha ha’y benn ow penn-droppya. A-ragdho, Pyppyn a goedhas war-rag dh’y dhewlin. Frodo a hedhis. Ev a glewis Merri ow leverel ‘Euver yw hemma, ny allav mos war-rag kamm moy heb powes. Gogoska a vynnav! Goyeyn yw yn-dann an helyk. Le a gelyon!’

  Nyns o an hwarvosow ma da gans Frodo. ‘War yew!’ a grias ev. ‘Ny yllyn ni gogoska hwath. Res yw dhyn gasa an koes kynsa.’ Mes an re erell o re skwith dhe goela orto. Rybdha, Sam a sevis ow televa hag ow tewwynkya yn fol.

Distowgh, Frodo y honan a omglewas kosk orth y synsi. Ev a omglywas y benn ow treylya yn unn neuvya. Nammnag esa taw dien y’n ayr lemmyn. An kelyon re hedhsa hwyrni. Nyns esa saw son kosel o ogas anklewys,  ternijans isel haval dhe gan hanter hwystrys ow kwaya y’n skorr a-ughto. Ev a sevis y dhewlagas skwith ha gweles helygenn gowrek hy semlant ow poesa dresto, koth ha loes. Y skorr a worlesas hag ystynna war-vann haval orth breghow gans dornow pals, hir aga bysyes, y gorf talbennek ow stumma a veu folsys gans aswaow ganowek a wighas yn kosel dell wayas an skorr. An del ow ternija erbynn an ebron splann a’n dallas, hag ev a goedhas dhe’n dor ha gorwedha y’n le may koedhsa ev war an gwels.

Merri ha Pyppyn a omdreylyas war-rag ha gorwedha, aga heyn erbynn korf an helygenn. A-dryv dhedha an aswaow bras a anowas yn efan dh’aga degemmeres dell wrug an wydhenn gwigha ha gwevya. I a viras yn-bann orth an del loes ha melyn, ow kwaya yn kosel erbynn an golow ha kana. I a dhegeas aga dewlagas, ha namma allsons i klewes geryow dell hevelis dhedha, geryow goyeyn, ow leverel neppyth yn kever dowr ha kosk. I a omros dhe’n hus ha koedha yn kosk dhe woeles an helygenn veur loes.               

              Frodo a worwedhas pols, ow patalya erbynn an kosk esa orth y dhomhwel; ena, dre omsettyans bras, ev a omherdyas ha sevel yn-bann arta. Ev a omglewas hwans bras a dhowr goyeyn. ‘Gort pols, Sam,’ a dhyenas ev. Res yw badhya dewdroes pols.’

Hanter yn hunros, ev a wandras war-rag dhe du an wydhenn esa war-tu ha’n avon, yn le mayth esa gwreydh treylek bras ow tevi y’n dowr, haval i dhe vos serf talbennek ow trehedhes yn-nans rag eva. Ev a wargammas a-dreus onan a’n re ma ha troghya y dhewdroes boeth y’n dowr gell goyeyn; ena, a-dhesempis, ev a goedhas yn kosk ynwedh, erbynn an wydhenn y geyn.

Sam a esedhas, skravinya orth y benn ha deleva haval dhe vogow. Ev o prederus. Yth esa an dohajydh ow tos ha bos koth, hag ev a dybis an skwithter desempis ma dhe vos koynt. ‘ ’Ma moy es howlsplann hag ayr toemm ‘dryv hemma,’ a hanasas ev dhodho y honan. ‘Nyns y’ da genev an wydhenn gowrek ma. Ny wrav y drestya. Goslow orth y gan ‘dro dhe gosk! Nyns y’ homma gwiw vytholl!’

Ev a omherdhyas rag sevel a’y sav, ha trebuchya war-rag rag kavoes an hobas. Ev a gavas dew anedha pell a-hys an hyns; ev re’s kachsa, hag yth esa ev orth aga dri dhe’n re erell pan glewas ev dew son; unn son o ughel, ha’n son arall o kosel mes pur gler. An eyl o son haval dhe ‘glykk’ florenn pan dhege daras yn fast, ha’y gila o plowghyans a neppyth poes ow koedha yn dowr.

Ev a fistenas dhe’n lann. Yth esa Frodo y’n dowr yn ogas dhe’n lann, hag yth esa gwreydhenn veur dresto a hevelis dh’y synsi, mes nyns esa Frodo ow kwynnel. Sam a’n synsis orth y gota, ha’y denna a-dhann an wreydhenn; ha, gans nebes kaletter, ev a’n tennas war an lann. Ogas distowgh ev a dhifunas ha pasa.

‘Dell dybav, Sam,’ a leveris ev wosa pols hir, ‘an wydhenn euthek a’m tewlis y’n dowr! My a’n omglewas. An wreydhenn vras a dreylyas a-dro ha’m ynklinya!’

‘ ‘Th eses o’hunrosa, de’dybav, Mr. Frodo,’ yn-medh Sam. ‘Ny dal dhis esedha yn tyller’n par na mars osta koskek.’

‘Fatell yw gans an re erell?’ a wovynnas Frodo. ‘Py par hunrosow eus dhedha i, dell ombrederav?’

I eth dhe du arall an wydhenn, ha Sam a gonvedhas an skila ev dhe glewes klykk. Pyppyn re dhisomdhiskwedhsa. An aswa mayth omworwedhsa ev rybdho re dhegsa bys ma na allsa bos gwelys fols vyth. Merri o maglennys: fols re dhegsa a-dro dh’y gres; yth esa y dhiwarr yn-mes hwath, mes yth esa rann gesys y gorf a-ji dhe aswa dewl, hag yth esa emlow ow synsi orto haval orth pynser.

Frodo ha Sam a weskis orth korf an wydhenn y’n le may hworwedhsa Pyppyn seulabrys. Ena, i a assayas yn tesper dhe denna orth diwen an aswa esa ow synsi orth Merry anfeusik, rag y igeri. Euver o yn tien.

‘Euthek a hwarvos!’ a grias Frodo yn hwyls. Prag y teuthen ni y’n Koes skruthus ma? Y’m beus hwans yn hwir ni oll dhe vos yn Runenngew arta!’ Ev a botyas orth an wydhenn gans oll y nerth, heb tybi yn kever y dhewdroes y honan. Degrennans, ogas anomglewadow, eth dre gorf an wydhenn hag yn-bann y’n skorr; an del a dythyas ha hwystra, mes lemmyn an son o haval orth hwarth kosel ha pell dhe-ves.

‘Eus boel yn mysk agan dafar, Mr Frodo?’ a wovynnas Sam.

‘My a dhros boelik rag treghi keunys,’ yn-medh Frodo. ‘Ny via henna dhe-les.’

Tybyans a dheuth dhe Sam gans menek a geunys. ‘Martesen ni ‘wra neppyth gans tan!’ a leveris ev.’

‘Martesen,’ a leveris Frodo gans dout. ‘Martesen ni a yll rostya Pyppyn hag ev a-ji.’

‘Ni ‘yll assaya ownekhe po shyndya an wydhenn ma yn kynsa,’ yn-medh Sam yn fell. ‘Mar ny wra ev aga rydhhe, my ‘wra y worra dhe’n dor, mars y’res dhymm y gnias.’ Ev a boenyas dhe’n hobas ha kyns pell ev a dhaswelas gans dew gorn tan ha boelik.

Yn skon, i a guntellas gwels sygh ha del, ha temmigow a rusk; hag i a wrug bern a varrennow terrys ha prenn treghys. I a’s bernyas erbynn korf an wydhenn dhe’n tu a-dal dhe’n brisnoryon. Kettell wrug Sam gwryghonenn y’n leskik*6, hi a enowis an gwels sygh ha kowesik a dan ha mog a lammas yn-bann. An barrennow a dergrakkyas*7. Bysies byghan a dan a lappyas erbynn rusk sygh krevys an henwydhenn ha’y goleski. Krenynn eth dre an helygenn oll. An del a sias a-ugh aga fenn gans son a bayn ha sorr dell hevelis. Skrij ughel a dheuth a-dhiworth Merri, ha diworth pell a-ji dhe’n wydhenn i a glywas Pyppyn ow kul garmow govaylys.

‘Difeudh ev! Difeudh ev!’ a grias Merri. ‘Ev a vydh ow stroetha yn dew hanter, mar ny’n gwredh. Ev a lever yndella!’   

‘Piw? Pyth?’ a armas Frodo, yn-dann fistena dhe du arall an wydhenn.

‘Difeudh ev! Difeudh ev!’ a bysis Merri. Skorr an helygenn a dhallathas leska yn freudhek. Y teuth son haval orth gwyns owth ynkressya ha lesa war-ves dhe skorr an gwydh oll a-dro, kepar dell re dewlsens i men y’n kosk kosel yn nans an avon, ha dalleth kryghyow a sorr hag eth war-ves dre’n Koes oll. Sam a botyas orth an tan byghan ha stankya dhe-ves an elvennow. Mes Frodo, heb tybyans kler yn kever po an skila dh’y wul po py govenek esa dhodho, a boenyas a-hys an hyns ow karma gweres! gweres! gweres! Dell hevelis dhodho, skant ny allas ev klywes y lev gluw y honan : an son a veu hwythys dhe-ves diworto gans an gwyns-helyk, ha beudhys yn tros a dhel kettell dheuth an geryow a-dhiworth y anow. Ev a omglywas desper: kellys ha diskians.  

Ev a hedhis a-dhesempis. Y teuth gorthyp, dell dybis ev; mes dell hevelis dhodho an gorthyp eth a-dhiworth a-dryv dhodho, a-hys an hyns pella y’n Koes. Ev a dreylyas ha goslowes, ha wosa pols berr nyns esa dout vyth namoy: yth esa nebonan ow kana kan; yth esa lev down lowen ow kana heb rach hag yn lowen, mes yth esa ev ow kana flows:

He dol! Lowen dol! Rol dol dyllenn!

Kan da ! kerdh da! fal la helygenn!

Tom Bom Lowen, Tom, Tom Bombadylenn!

Hanter gans govenek ha hanter gans own awos neb peryll nowydh, Frodo ha Sam a sevis stag. A-dhesempis, a-dhiworth linenn hir a eryow distyr (dell hevelis), an lev a ughelhas yn kler, ow kana an gan ma:

 He! Deus lowen dol! derri dol! Ow melder!

Skav a-wra an droesenn vrygh ha komol skant y’n pellder.

 Yn-nans, a-hys, yn-dann an Vre, ow sevel teg y’n howlsplann,

Ow kortos, hi, orth gradh an chi, rag nos mar yeyn y’n stergann,

Myrgh Benyn An Avon, hi, benyn deg dres eghenn,

Klerra, hi, es dowr a wrys, ha moender avel gwelenn.

Tom Bombadyl koth, gans alow-dowr splann,

A dheu ow lamma tre arta. A glywydh jy y gan?

He! Deus lowen dol! derry dol ! helygenn-ow!

Owrvorenna, Owrvorenna, morenn velyn lowen-ow!

Helygenn, gwas koth, gwith dhe-ves dha wreydh!

Fisten lemmyn eus dhe Dom, gorthugher wosa dydh.

Tom a dheu dhe-dre arta, gans alow-dowr splann.

He! Deus derri dol! A glywydh jy ow han?

Frodo ha Sam a sevis haval bos gorhenys. An gwyns a wannhas dhe-ves. An del a grogas yn taw arta dh’aga skorr diwedhyn. Y teuth tardh a gan arta, hag ena, a-dhesempis, a-ugh an kors, yth omdhiskwedhas hatt koth ha motholek gans kogh hir ha pluvenn hir glas herdhys y’n bond, ow terlemmel ha donsya a-hys an hyns. Wosa terlamm arall ha lamm, gour a omdhiskwedhas, po nebonan haval orth gour. Ev o re vras ha poes dhe vos hobbyt, mes skant nyns o ev hir lowr rag bos onan a’n Dus Vras, kyn hwrug ev tros lowr rag onan anedha, ow stankya war-rag gans botas meur melyn dh’y dhiwarr tew, hag ow korherdhya*9dre wels ha broenn haval bos bugh ow mones rag eva. Yth esa kota glas ha barv hir gorm dhodho; y dhewlagas o glas ha splann, hag y fas o mar rudh avel aval adhves mes plegys o yn kans krygh a hwarth. Yn y dhewdhorn, yth esa ev ow tegi delenn vras avel servyour ha warnedhi graghell vyghan a alow gwynn.

‘Harow!’ a grias Frodo ha Sam, ow poenya war-tu hag ev gans aga diwvregh ystynnys a-rag.

‘Woe! Woe! Bedhewgh kosel!’ a grias an gour koth, yn-dann sevel unn dhorn, hag i a hedhis stag, haval i dhe vos gwrys diwedhyn. ‘Lemmyn, ow hobbytow, dhe by le y hwrewgh hwi mos, ow pyffya ‘vel meginow? Pandr’a hwer omma ‘tho? A wodhowgh hwi piw ov vy? Tom Bombadyl ov. Pyth yw agas ahwer? Tom, ev yw fistenys gwir. Na skwattyewgh orth ow alow!’  

‘Ow howethow yw meglys y’n helygenn,’ a grias Frodo yn tianall.

‘ ‘Ma Mester Merri ow bos skwatys yn fols!’ a grias Sam.

‘Pyth?’ a armas Tom Bombadyl, yn-dann lamma y’n ayr. ‘Helykwas Koth! Travyth gweth es henna, eh? Henn a yll bos ewnhes skon. My a woer ‘dro dhodho ev; my a woer an ton. Helykwas loes koth! Y fydhav rewi oll y ver, mar nyns yw da y fara. Y fydhav kana y wreydh dhe-ves. Y fydhav vy kana yn fyw gwyns a vydh hwytha dhe-ves del ha skorr. Helykwas Koth!’

Ev a worras y alow war an gwels gans rach ha poenya dhe’n wydhenn. Ena, ev a welas dewdroes valek Merri, an rann o gesys a’y gorf re beu tennys pella a-ji seulabrys. Tom a worras y anow dhe’n aswa ha dalleth kana ynni gans lev kosel. Ny allsons i klewes an geryow, mes Merri o nerthes dell hevelis. Y dhiwarr a dhallathas potya a-dro. Tom a lammas war-dhelergh, terri dhe-ves skorrenn esa ow kregi ogas dhe’n dor ha gweskel orth korf an helygenn gensi. ‘Rydhha dhedha, Helykwas Koth!’ a leveris ev. ‘Pyth yw an tybyans usi dhis? Nyns yw gwiw difuna. Ke yn kosk, deber dor! Pal down! Yv dowr! ‘Ma Bombadyl ow kana! Ev a synsis dewdroes Merri ha’y denna diworth an aswa esa ow ledanhe a-dhesempis.

Y teuth gwigh ow terri ha’n fols arall a igeris. Pyppyn a lammas diworto haval ev dhe vos potys. Ena, gans knakk ughel, an dhew fols a dhegeas fast arta. Kren eth dre’n wydhenn, diworth gwreydh dhe dhel, ha taw dien a lesas a-dro.

‘Meur ras dhis!’ a leveris an hobbytow, onan hag onan.

Tom Bombadyl a dardhas yn hwarth. ‘Wel, ow gwesyon vyghan!’ yn-medh ev, ow kwargromma rag may hallas ev mires orth aga fas. ‘Hwi a vydh dos tre genev vy! An voes yw parys, gans dyenn melyn, kribenn vel, ha bara gwynn hag amanenn. Yma Owrvorenna ow kwaytya. Y hyllowgh govynn traow a-vri dre soper da mar mynnowgh. Hwi, siwyewgh uskis war ow lergh, dewgh lemmyn skonna gyllowgh!’ Ena, ev a synsis y alow, hag, yn-dann wevya y dhorn rag aga thenna, ev eth a-hys an hyns war-tu ha’n west, ow terlemmel ha donsya, ow kana yn ughel hag yn tistyr hwath.

An hobbytow o re sowdhenys ha re dhifresys dhe geskewsel, hag i a holyas war y lergh mar skon dell allsons i. Mes nyns o henna skon lowr. Kyns pell, Tom a dhisomdhiskwedhas a-ragdha, ha son y gan a dheuth ha bos kosella ha pella dhe-ves. A-dhesempis, y lev a dheuth war-dhelergh dhedha gans ‘Houuu!’ ughel.  

Dewgh yn rag kowetha dha, hyns Helygwia holyewgh!

Yma Tom ow mos war-rag, enowi an kantolyow.

War-tu ha’n west a sedh an Howl: skon y hwrewgh palvala,

Pan dheu skeusennow tewl an nos, igor a vydh an daras.

Yn-mes diworth fenestri tre, golow ow terlentri.

Na berthewgh own a wernenn dhu, na helygenn yn tevri!  

Na berthewgh own a wreydh na skorr! Tom a gerdh a-ragowgh.

He! Dewgh lowen dol! Y fydhyn ni ow kortos!

Wosa henna, ny glewas an hobbytow travyth moy. Ogas distowgh dell hevelis, an howl a sedhas a-dryv an gwydh a-dhelerghta. Kovyow a dheuth dhedha a wolow ledrek an gorthugher ow tewynna orth dowr Avon Vannawin, ha fenestri Trevogh ow talleth splanna gans kansow a wolowys. Skeusow meur a goedhas a-dreus dhedha: korfow ha skorr gwydh a grogas yn kodrosek a-ugh an hyns. Niwlow gwynn a dhallathas sevel ha krullya dhe enep an avon ha slynkya a-dro dhe wreydh an gwydh orth hy glann. Diworth an dor yn-dann aga dewdroes, gover skeusek a dhrehevas ha kemmyska gans an mo esa ow tewlhe yn skon.

An hyns a dheuth ha bos kales dhe siwya, hag i o pur skwith. Aga diwarr a hevelis bos gwrys a blomm. Sonyow koynt skolkek eth yn mysk an prysk ha kors rybdha; ha pan virens i yn-bann dhe’n ebron dhisliw, i a wowelas fasow koynt talbennek yn skeusow tewl erbynn an mo ow lagatta yn-nans orta a-dhiworth an lann ughel hag emlow an koes. I a dhallathas omglywes an pow ma dhe vos anwir, hag yth esens i ow trebuchya dre hunros prederus heb hyns dhe dhifunans.

Hag i owth omglywes aga dewdroes dhe lenthe war-tu ha hedhi wor’tiwedh, i a verkyas an dor dhe ughelhe yn lent. An dowr a dhallathas hanasa. Dre’n tewlder, i a wowelas an isterlentrans gwynn a ewyn, y’n le may koedha an avon yn dowrlamm berr. Ena, distowgh, an gwydh a hedhis ha’n niwlow a veu gesys a-dhelerghta. I a wrug kamm yn-mes a’n Koes, ha kavoes glesin efan ow hwedhi a-dheragdha. Yth esa an avon, byghan ha skav lemmyn, ow lamma yn lowen rag metya gansa, ow tewynna omma hag ena yn-dann wolow an ster esa ow splanna y’n ebron seulabrys.

An gwels yn-dann aga dewdroes o levan ha berr, haval bos treghys. Amal an koes a-dryv dhedha o godreghys, ha kempenn haval orth ke. An hyns o kler a-dheragdha lemmyn, dyghtys yn ta hag emlys gans meyn. Ev eth yn tro dhe benn runenn welsek, loes o lemmyn yn-dann ebron disliw sterennek an nos; hag ena, pell a-ughta hwath war leder pella, i a welas golowys ow tewynna chi. An hyns eth yn-nans arta, hag yn-bann arta, a-dreus bronn hir levan a wels, war-tu ha’n golow. Distowgh, golowynn efan melyn a lammas yn splann diworth daras a veu igerys. Yth esa chi Tom Bombadyl a-dheragdha, yn-bann, yn-nans, yn-dann an vre. A-dryv dhodho yth esa skoedh serth a’n tir, loes ha moel, ha dresti hwath furvow tewl an Goenyow Krug a besyas dhe-ves yn nosweyth an est.

Oll anedha a fistenas war-rag, ha hobbytow ha hobas. Hanter aga skwithter hag oll aga own re goedhsa

a-dhiworta seulabrys. He! Dewgh lowen dol! an gan a rolyas yn-mes dh’aga metya.

Hou! Dewgh derri dol! Dewgh yn rag ow gwesyon!

Hobbytow! Hobas oll! Kevywi; da genen!

Dallethyn an heudh splann! Warbarth y kenyn lemmyn!    

Ena, lev kler arall a dheuth, mar yowynk ha mar hen avel Gwenton, haval orth kan dhowr lowen ow frosa yn-nans y’n nos a-dhiworth myttin splann y’n breow. An lev a dheuth, ow koedha yn arghansek rag metya gansa:

Dalleth lemmyn kan yw da. Kenyn ni yn lowen,

Kan a howl, loer ha niwl, glaw, ha golow sterenn,

Delenn ow pleujowa splann, gluth war an bluvenn,

Gwyns a-dreus an vre igor, klegh orth an vynkogenn,

Ryb an pol yw skeusek; kors. War an dowr; alow:

Tom Bombadyl koth ha myrgh Benyn an Avon!

Yn mysk son an gan na, an hobbytow a sevis dhe’n truedhow, hag yth esa golow owrek yn aga hyrghynn oll.

*1    Treusleverel - To pass by word of mouth

*1a  Bysinya  - To point with a finger  

*2    Korrgomolenn  - Wisp (of smoke/mist/steam)

*3    Tuglywes  - Sense of direction

*4    Hwythenna  - To babble

*5    Koskekter  - Sleepiness

*6    Leskik  - Tinder

*7    Tergrakkya  - To crackle

*9    Korherdhya - To charge (motion)