4. Berrfordh bys dhe Skavellow-Kroenek

Nessa Skrif - Second Draft (checked & updated to Gerlyver Meur 3rd edition)

Y’n nessa myttin Frodo a dhifunas, dasnerthhes. Yth esa ev ow korwedha yn kel gwrys a wydhenn ow pewa, gwiys y skorrennow ha gwargromm dhe’n leur; y weli a veu gwrys a wels ha reden, down ha medhel gans blas hweg yn koynt. Yth esa an howl ow splanna dres an del ow ternija, hag o glas hwath. Ev a lammas yn-bann ha mos yn-mes y’n lannergh.

Yth esa Sam owth esedha war an gwels ogas dhe amal an koes. Yth esa Pyppyn ow sevel ha hwithra an ebron ha’n gewer. Nyns esa merk vyth gesys a’n Elfow.

‘I re asas froeth ha diwes ragon, ha bara,’ yn-medh Pyppyn. ‘Deus, deber hansel. Namnag yw blas an bara mar dha dell o nyhewer. Ny vynnis vy gasa travyth ragos, mes Sam a doras yndella.’

Frodo a esedhas ryb Sam ha dalleth dybri. ‘Pyth eus y’n dowlenn rag hedhyw?’ a wovynnas Pyppyn.

‘Kerdhes dhe Drevogh mar skon dell yllyn,’ a worthybis Frodo, hag ev a dhasworras y attendyans dh’y voes.

‘A dybydh ni dhe weles an Varghogyon na?’ a wovynnas Pyppyn gans cher da. Yn dann howl an myttin, ny wrug heveli bos ownek dhodho an tybyans a weles bagas bras anedha.

‘Yn hwirhaval,’ a leveris Frodo. Nyns o da ganso an kovheans. ‘Mes yma govenek dhymm ni dhe dreusi an avon heb bos gwelys gansa.’

‘A wruss’ta kavoes neb derivadow y’ga hever diworth Gyldor?’  

‘Travyth meur – saw gidyansow ha gidyansow-rim’1, yn-medh Frodo yn kavanskeusek.

‘A wruss’ta govynn yn kever an frikhwythans?’

‘Ny wrussyn ni y dhadhla,’ a leveris Frodo, leun y anow.

‘ Y tylis dhis gul yndella. Sur ov vy henna dhe vos pur boesek.’

‘Y’n kas na, y skonsa Gyldor dh’y styrya, sur ov vy,’ yn-medh Frodo yn tynn. ‘Ha lemmyn, gas vy dhe dhybri pols! Ny vynnav gorthybi kevres a wovynnow dre hansel. Y fynnav tybi!’

‘Dar!’ a leveris Pyppyn. ‘Dre hansel!’ Ev a gerdhas dhe-ves war-tu hag amal an lasenn.

Ny wrug an myttin splann – splann yn traytus dell dybis Frodo – glanhe diworth y vrys own a vos helghys; hag ev a brederis a-dro dhe eryow Gyldor. Lev lowenek Pyppyn a dheuth dhodho dres an lasenn. Yth esa ev ow poenya war an gwels glas ha kana.

‘Ny allsen vy gul yndella!’ ev a leveris dhodho y honan. ‘Unn dra yth yw; kavoes ow howetha yowynk yn kerdhes a-dreus an Shayr bys pan vyn ni nownek ha skwith, ha boes ha gweli yw hweg. Aga havoes yn tivroedh, yn tyller ma na ve kur rag nown ha skwithter yw tra arall yn tien - kyn fe mynnes dhedha dos. An eretons yw dhymmo yn unnik. Ny dybav bos gwiw dhe gemmeres Sam keffrys.’ Ev a viras orth Sam Gamji ha gweles Sam dhe vires orto ev.

‘Wel Sam!’ a leveris ev. ‘Pandr’a dybydh? Y fydhav vy gasa an Shayr mar skon dell allav – yn hwir, my re galeshas ow brys lemmyn, ha ny vynnav vy gortos kemmys hag unn jydh dhe Runenngew, mar kallav vy gul ken.’

‘Pur dha syrr!’

‘A vynnydh dos genev hwath?’

‘Mynnav.’

‘Y fydh pur beryllus, Sam. Pur beryllus yw seulabrys. Gwirhaval yw na dhehwelyn nagonan ahanan.’

‘Mar ny wre’tejy dehweles, ny wrav yndella, sur yw henna,’ yn-medh Sam. ‘Na’n gas jy! i ‘wrug leverel orthiv. Gas e! My ‘wrug leverel. Nevra ny vynnav. My ‘wra mos ganso mar kwra ev krambel dhe’n Loer; ha mar kwra assaya y hedhi neb a’n Varghogoyn Dhu na, res vydh dhedha dos erbynn Sam Gamji, de’ leveris vy. I ‘wrug hwartha.’

‘Piw yns ynsi, ha pyth yw styr dha gows?’

‘An Elfow, syrr. Ni ‘wrug kewsel nyhewer; hag i ‘wrug godhvos ty dhe vones dhe-ves, ytho, ny wrug vy tybi bos skila dh’y nagha. Tus splann, Elfow, syrr! Marthys!’

‘Yns,’ yn-medh Frodo. ‘Yns i da genes hwath, wosa gwel well?’

‘’Mons i a-ugh ow thybyansow vy, de’ leverir,’ a worthybis Sam yn lent. ‘Ny vern an pyth a wrav evy tybi y’ga hever dell ‘evel. Pur dhihaval d’worth ow gwaytyans – pur goth ha yowynk, pur dhigeudh ha trist, dell ‘evel.’

Frodo a viras nebes amovys orth Sam, namna waytyas ev gweles neb semlans gweladow a’n chanj koynt re hwarvia ynno. Nyns o son lev a’n keth Sam Gamji a dybi ev dh’y aswonn. Byttegyns, yth o mir an Sam Gamji aswonnys, owth esedha ena, marnas y fas hag o prederus yn anusadow.

‘Eus hwans dhis a asa an Shayr lemmyn - wosa bos kollenwys dha vynnas dh’aga gweles?’ a wovynnas ev.

‘Eus, syrr. Ny wonn fatell dh’y leverel, mes wosa nyhewer, my ‘wra omglewes dihaval. My ‘wra gweles war-rag, dell ‘evel, yn neb maner. My ‘woer ni dhe gerdhes fordh pur hir, yn tewlder; mes my ‘woer na allav vy kildenna. Nyns yw ow hwans, lemmyn, dhe weles Elfow, na dhragones, na venydhyow – ny woer yn hwir an pyth a vynnav: mes ‘ma res dhymm gul neppyth kyns an diwedh, hag ‘ma ev a-ragov, nyns usi ev y’n Shayr. Y tal dhymm dh’y wul, syrr, a wre’ta konvedhes?’

‘Ny gonvedhav yn tien. Mes y konvedhav Gandalf dhe dhewis koweth da ragov. Surhes ov vy. Ni a vydh mos warbarth.’

Frodo a worfennas y hansel yn taw. Ev a sevis yn-bann, mires dres an tir a-rag ha gelwel orth Pyppyn.

‘Osta parys dhe dhalleth?’ a leveris ev ha Pyppyn ow tos yn ogas. ‘Res yw dhyn mos distowgh. Ni a goskas yn tiwedhes; hag yma meur a vildiryow hwath a-ragon.’

‘Yth o ty a goskas yn tiwedhes dhe-wir,’ yn-medh Pyppyn. Yth en evy difun nans yw hirneth; hag yth eson ni ow kortos lemmyn erna worfennydh dybri ha tybi.’

‘My re worfennas an dhew lemmyn. Hag y fynnav vy mos war-tu ha Kowbal Trevogh mar skon dell allav. Ny vynnav vy mos ‘mes an hyns didro ha dehweles dhe’n fordh a essyn ni nyhewer: y fynnav vy mos yn tidro a-dreus an powdir diworth omma.’

‘Nija y fydhydh ytho,’ a leveris Pyppyn. ‘Ny yllydh mos a-droes yn tidro yn neb tyller vytholl y’n tir ma.’

‘Ni a yll gul hyns moy didro ages an fordh,’ a worthybis Frodo. ’Yma’n kowbal war-tu ha’n est diworth Kilgoes; mes an fordh-gales a wra gwarr a-gledh – y hyllydh gweles kammas anedhi hons, war-tu ha’n north. Hi a a-dro dhe benn north an Gwerndir rag junnya orth an kons diworth an Pons dhe’n north a Wodreva. Mes henn yw mildiryow ‘mes a’gan fordh. Ni a allsa removya kwarter a’n pellder dre wul hyns didro troha’n Kowbal diworth an le may sevyn.’

‘Dhe verra an hyns dhe hirra an ardak,’ a dhadhlas Pyppyn. ‘An powdir ‘dro dhe omma yw garow, hag yma keunegennow ha kaletteryow a lies eghenn y’n Gwerndir – my a woer an pow y’n ranndir ma. Ha mar prederydh ‘dro dhe Varghogyon Dhu, ny dybav bos gweth dh’aga metya war fordh ages yn po koes po park.’

‘Kalessa yw dhe gavoes tus yn parkow ha koesow,’ a worthybis Frodo. ‘Hag, yn gwirhaval, tus a dyb agan bos war an fordh a vydh agan helghya war an fordh yn le ‘mes anedhi.’

‘Da lowr!’ yn-medh Pyppyn. ‘Y fydhav vy dha siwya yn pub keungenn ha kleudh. Mes kales vydh! Y fynnis vy treusi an Perch Owrek dhe Wodreva kyns howlsedhes. An gwella korev y’n Eskwartron, po yndella seulabrys: termyn hir yw a-ban y’n blesis vy.’

‘An dewis yw gwrys!’ a leveris Frodo. ‘hynsyow berr a wra ardagow, mes tavernyow a wra ardagow hirra. Res yw dhyn dha witha dhe-ves a’n Perch Owrek awos eghenn. Res yw dhyn drehedhes Trevogh kyns nos. Pandr’a dybydh Sam?’

‘My ‘wra siwya orthis jy Mstr Frodo,’ a leveris Sam (yn despit dhe breder privedh hag edrek yn kever an gwella korev y’n Eskwartron).

‘Mars yw res dhyn lavurya dre geunegennow ha spedhas, en lemmyn!’ yn-medh Pyppyn.

Seulabrys, yth o an gewer ogas mar boeth avel an jydh kyns; mes yth esa kommolennow ow talleth dos a-diworth an West. Gwirhaval o hi dhe wul glaw. An hobyttow a skramblas yn-nans torrlann las serth ha troghya yn gwydh tew a-woeles. Aga hors re beu dewisys rag gorra Kilgoes a-gledh, ha gul hyns ledrek dres an koesow a vonnia2 a-hys tu est an vreow, bys may trehedhens i tir gwastas dresta. Wosa henna, y hallsens i gul hyns didro war-tu ha’n Kowbal a-dreus powdir o levan, saw nebes kleudhyow ha keow. Frodo a dhysmygis bos hyns a etek mildir a-hys linenn dhidro.

Yn skon, ev a aswonnis an kaswydh dhe vos tewwa ha kolmekka ages dell o y semlans. Nyns esa hyns vyth y’n lasneth, ha ny wrussons i mos war-rag yn skon. Pan strivsens i dhe woeles an dorrlann, i a gavas gover ow frosa diworth an breow a-dhelergh dhedha, yn troghva down gans glannow serth ha slynkek ha gordevys gans spedhas. Gans dises meur, hy hyns o poran a-dreus an hyns re dhewissens i. Ny allsens i lamma dresto nag y dreusi vytholl heb dos ha bos glyb, krevys, ha leysek. I a hedhas hag omwovynn a-dro dhe’n pyth dh’y wul. ‘Kynsa hedh!’ yn-medh Pyppyn, ow minhwerthin yn fell.

Sam Gamji a viras war-dhelergh. Dres aswa ynter an gwydh, ev a allas gweles gwartha an dorrlann may tiyskynnsens i a-dhiworto.

‘Mir!’ a leveris ev, yn unn synsi bregh Frodo. Oll anedha a viras. War amal an dorrlann pell a-ughta i a welas margh ow sevel erbynn an ebron. Rybdho y sevis den gwargromm.

Distowgh i a dhaskorras tybyansow a gildro. Frodo a’s hembronkyas ha troghya yn skav y’n prysekennow ryb an gover. ‘Ytho!’ a leveris ev dhe Byppyn. ‘An dhew ahanan o ewn! An berrfordh re dheuth ha bos kamm seulabrys; mes ni a omgudhas a-brys. Yma diwskovarn da dhiso Sam, a yllydh klewes neppyth ow tos?’

I a sevis stag, namna wrussons i hedhi anella dell wrussons i goslowes; mes nyns esa son vyth a bursiwyans. ‘Ny wrav tybi ev dh’assaya dri y vargh ‘nans an dorrlann na,’ yn-medh Sam. ‘Mes my ‘wra dysmygi ev dhe wodhvos ni dhe dhos ‘nans dhedhi. Gwell y’ dhyn mos wa’rag.’

Nyns o es dhe vones war-rag. Res o dhedha doen seghyer, ha’n prysk ha spedhas o  anvodhek dh’aga gasa treusi. An drumm a-dhelergh dhedha a hedhis an gwyns, ha’n ayr o kosel ha tew. Pan herdhsons i yn tir glanna wor’tiwedh, i o poeth ha skwith ha pur grevys, ha nyns ens i sur namoy yn kever an tu mayth esens i ow mos. Glannow an gover a sedhi dell dhrehedhi hi tir gwastas, ha dos ha bos efanna ha bassa, ow kwandra war-tu ha’n Gwerndir ha’n Avon.

‘Hemm yw Gover Wodreva!’ a leveris Pyppyn. ‘Mar mynnyn ni daswul agan kors, res yw dhyn y dreusi a-dhesempis ha mos a-dhyghow.’

I a lagyas dre’n wover, ha fistena a-dreus spas efan ha digloes, heb gwydh ha broennek. Dres henna i a gavas linenn a wydh arta: derow hir dre vras, yth esa keskerys a-dro po elowenn po ennwydhenn. An dor o re gompes, hag yth esa boghes a devyans isel; mes an gwydh o re ogas an onan dh’y ben rag gweles pellder hir war-rag. An del a nija war-vann yn hwaffys tromm a wyns, ha glawennow a dhallathas koedha a-dhiworth an ebron loes. Ena, an gwyns a lehas dhe-ves ha’n glaw a dhallathas koedha yn fros. I a droesyas war-rag mar skon dell allsons, dres kloutys a wels ha bernow tew a dhel koth; hag oll a-dro dhedha an glaw a ruglas ha devera. Ny gowssons i, mes i a wovira war-dhelergh a dermyn dhe dermyn, ha diworth unn tu dh’y gila.

Wosa hanter our Pyppyn a leveris: ‘Yma govenek dhymm na dreylsyn ni war-dhyghow re, ha dalleth kerdhes dre’n koes ma a-hys y hirder! Nyns yw ev linenn efan – namoy es mildir dhe’n moyha – hag y tal dhyn bos dhe’n tu arall lemmyn.’

‘Ny vydh tybyans da dhe dhalleth kerdhes yn hyns hwymm-hwamm,’ yn-medh Frodo ‘Ny vydh henna ewnhe an dra. Pesyn y’n fordh ma! Nyns ov vy sur bos hwans dhymm omdhiskwedhes yn powdir kler hwath.’

 I a besyas dre nebes mildiryow moy martesen. Ena, an howl a splannas dre gomolennow pilennek arta ha’n glaw a lehas. Wosa hanter-dydh o lemmyn, hag i a glewas bos termyn da rag li. I a hedhis yn-dann elowenn: y dhel, kynth esens i ow trelya dhe velyn yn skon, o tew hwath, ha’n dor dh’y ben o sygh ha goskeusys lowr. Pan wrussons i aga boes, i a dhiskudhas an Elfow dhe lenwel aga botelow gans diwes kler, owrek ha gwannliwek y liw: yth esa fler dhodho haval dhe vel a vleujennow pals, hag ev o marthys diskwithek. Kyns pell yth esens i ow hwerthin, ha trufla orth glaw, ha Marghogyon Dhu. An nebes mildiryow gesys a via a-dhelergh dhedha skon dell dybsons i.

Frodo a boesas y geyn erbynn korf an wydhenn, ha degea y dhewlagas. Sam ha Pyppyn a esedhas yn ogas hag i a dhallathas hwyrni, hag ena kana yn fedhel:

Ha! Ha! Ha! dhe’n botel yth av

Rag beudhi guw yn kolonn pes da.

Glaw a goedh ha gwyns a hwyth,

Ha mildir pals a-ragon hwath,

Mes ‘hworwedhav yn-dann gwydhenn hir,

Ha’n kommol a woel y’n ebron gler.

Ha! Ha! Ha! a dhallathsons i arta yn ughella. I a hedhas distowgh. Frodo a lammas yn-bann. Kynvann hir hag ystynnys a dheuth gans an gwyns, haval dhe gri neb kroadur tebel ha digoweth. Ev a ughelhas hag iselhe ha gorfenna orth ton ughel lymm. Hag i ow sevel hag esedha stag, avel rewys yn tromm, kri arall a sonas yn unn worthybi, kosella ha pella dhe-ves o, mes ev a wrug rew y’ga goes y’n keth fordh. Ena, taw a dheuth, saw son an gwyns yn mysk an del.

‘Ha pandr’a dybowgh bos henna?’ a wovynnas Pyppyn wor’tiwedh, yn unn assaya kewsel heb bern, mes y lev a grenas nebes. ‘Mars o edhenn, nevra ny wrug vy klewes onan a’n par na y’n Shayr kyns.’

‘Nyns o na edhenn na vest’ a leveris Frodo. ‘Galow o, po sinell – yth esa geryow y’n kri na, kyn na yllis vy aga honvedhes. Mes nyns eus lev a’n par na dhe Hobytt vyth.’

Ny wrussons i leverel moy yn y gever. Yth esens i oll ow tybi a-dro dhe’n Varghogyon, mes ny wrug nagonan kewsel yn aga hever. Poes o gansa lemmyn po gortos po mos war-rag; mes wostiwedh, y fedha res dhedha treusi powdir digloes dhe’n Kowbal, ha gwell vedha mos skon, yn golow an jydh. Wosa pols berr i re gemmersa aga sagh dh’aga heyn arta ha dastalleth.

Kyns pell, an koes a worfennas yn tromm. Tir ledan a wels a ystynnas a-ragdha. Y hallsons i gweles i dhe dreylya re dhe’n soth yn hwir. Pell dhe-ves, a-dreus an levendir3, i a allas goweles4 bre isel Trevogh dhe du arall an Avon, mes yth esa hi a-gledh dhedha lemmyn. I a greupyas gans rach diworth amal an koes ha dalleth mos a-dreus an levendir mar skon dell allsons.

Wostalleth yth esa own dhedha heb skovva an koes. Pell a-dhelergh dhedha, i a allas gweles an tyller ughel may tyb’sens i hansel. Frodo a waytyas gweles martesen denfurv vyghan a varghek pell dhe-ves war an drumm, tewl erbynn an ebron; mes ny welas ev travyth. An howl a dhienkis a-dhiworth an kommol ow teri dell wrug ev sedhi war-tu ha’n vreow re assens, hag yth esa ev ow splanna arta. Aga own a’ga gasas, kynth esa anes dhedha hwath. Tamm ha tamm an tir a dheuth ha bos kempenna. Kyns pell, i a dheuth yn parkow ha prasow megys yn ta: yth esa keow ha yetow ha tommennow rag karthkleudhyans. Dell hevelis puptra o kosel, korn sempel an Shayr hepken. Aga cher a welha orth bub kamm. Linenn an Avon a dheuth moy yn ogas; ha’n Varghogyon Dhu a dhallathas heveli bos tarosvannow an koes, pell a-dhelergh dhedha.

I a gerdhas a-hys amal park-ervin kowrek, ha kavoes yet grev. Dresti, bownder roskewys5 yn town eth yn fordh ynter dew ge isel ha gwrys yn ta, war-tu ha bonni a wydh pell. Pyppyn a hedhis.

‘My a aswonn an parkow ma, ha’n yet ma!’ yn-medh ev. ‘Hemm yw Faverowhys6; tir Tiek Magott koth, henn yw y vargen-tir, hons y’n wydh.’

‘Unn kaletter a syw y gila!’ a leveris Frodo, gans semlans ogas mar ownek avel Pyppyn dhe leverel an vownder dhe vos iskleys7 dhe fow dhragon. An re erell a viras orto gans marth.

‘Pyth yw dha gudynn ‘dro dhe Vagott koth?’ a wovynnas Pyppyn. Ev yw koweth da dhe’n Vannavoghow oll. Ev a wra browagh dhe gammdremenoryon heb mar, hag yma keun fers dhodho – mes an werin omma yw ogas dhe’n amal, ha res yw dhedha bos warra dhe-wir.’

‘My a woer,’ a leveris Frodo. ‘Mes byttegyns,’ a geworras ev yn unn hwerthin dre veth, ‘yma own bras dhymm anodho ha’y geun. My re’n gohelas ha’y vargen-tir dre vlydhynyow. Ev a’m kachyas nebes prys pan esen vy ow treuspassya a-barth skavellow-kroenek, pan en vy yonker dhe Hel Bannawin. Y’n diwettha prys, ev a’m gweskis ha’m diskwedhes dh’y geun. “Ottomma, chettys,” a leveris ev, “dhe’n nessa prys an drog-polat ma dhe worra y dhewdroes war ow thir vy, y hyllowgh hwi y dhybri. Lemmyn, fes orto! ” I a’m fesyas dre’n fordh oll dhe’n Kowbal. Nevra ny ankevis vy an own – kyn hwodhya an bestes aga soedh, dell waytyav, ha ny’m tavsens.’

Pyppyn a hwarthas. ‘Wel, hemm yw termyn gwiw rag kesava8. Bysi vydh mar tehwelydh rag driga yn Boghdir. Magott koth yw gwas len yn hwir – mar ny vellir orth y skavellow-kroenek. En y’n vownder; yn fordh na, ny vydhyn ni ow treuspassya. Mars omvettyn ni orto, my a vydh keskewsel ganso. Ev yw koweth Merri ha my a dho omma ganso lieskweyth kyns.’

I eth a-hys an vownder bys pan welsons i tohow sowl chi bras ha drehevyansow bargen-tir ow kyki dres an gwydh a-rag. An Magottow ha’n Polldroesow a Wodreva, ha brassa rann a’n dus y’n Gwerndir a driga yn chiow; ha drehevyansow a’n bargen-tir ma o gwrys yn krev gans brykkow hag oll a-dro dhedha fos ughel. Yth esa yet efan a bren y’n fos a igeri war-ves y’n vownder.

Distowgh, dell dheuthons i yn ogas, harthans euthyk a dhallathas ha lev ughel a veu klewys ow karma: ‘Chal! Ewin! Bleydh! War yew chettys!’

Frodo ha Sam a hedhis stag, mes Pyppyn a gerdhas war-rag nebes kammow. An yet a igoras ha tri hi  a boenyas sket y’n bownder ha fyski war-tu ha’n vyajoryon, ow hartha yn fell. I a asas Pyppyn; mes Sam a gildennas erbynn an fos ha dew gi bleydhek a frikhwythas orto yn hwogrysus ha grysla mar kwayas ev. An brassa ki, o an moyha fell, a hedhis a-rag Frodo, ow krommya.

Dres an yet y teuth hobytt tew gans fas kylghek rudh. ‘Dydh da! Dydh da! Piw owgh hwi ha pyth yw agas negys omma?’ a wovynnas ev.

‘Dohajydh da, Mr. Magott!’ a leveris Pyppyn.

An tiek a viras orto gans rach. ‘Wel, Mestrik Pyppyn yw dhe-wir – Mr. Peregryn Touk, dell via gwiwwa lemmyn!’ a grias ev, dell janjyas y dalgamm yn minhwarth. ‘Termyn hir yw a-ban y’th welis vy ‘dro dhe omma. Feusik osta my dhe’th aswonn. Y fynnis vy mos a-dro rag danvonn an keun erbynn neb estren. Yma traow koynt ow hwarvos hedhyw. Heb mar, tus goynt a wra gwandra y’n ranndiryow ma a dermyn dhe dermyn. Re ogas dhe’n Avon,’ yn-medh ev, ow shakya y benn. ‘Mes an gwas ma o an moyha ankoth a welis vy y’m bewnans. Ny vydh ev treusi ow thir vy arta, mar kallav vy y lettya.’

‘Py gwas o?’ a wovynnas Pyppyn.

‘A ny wruss’ta y weles ytho?’ a leveris an tiek. ‘Ev eth y’n vownder troha’n kons nans yw termyn berr. Ev o gwas koynt gans govynnow koynt. Martesen hwi a vynn dos a-ji, ha ni a yll keschanjya an nowodhow moy yn attes. Yma banna a gorev da yn fros, mar mynnydh jy ha’th kowetha, Mr. Touk.’

Apert o bos mynnes dhe’n tiek leverel moy dhedha mar kallo ev y wul yn y dermyn ha’y is y honan, ytho, oll anedha a dhegemmeras an galow.  ‘Ha fatell via henna gans an keun?’ a wovynnas Frodo yn prederus.

An tiek a hwarthas. ‘Ny vydhons i agas shyndya  –  saw my dh’aga gorhemmynna yndella. Omma! Chal! Ewin! Dewgh!’ a armas ev. ‘Bleydh! Deus!’ An keun a gerdhas dhe-ves ha’ga gasa.

Pyppyn a gommendyas an re erell dhe’n tiek. ‘Mr. Frodo Bagyns,’ yn-medh ev. ‘Martesen, ny’n aswonnydh, mes ev a driga dhe Hel Vanna.’ An tiek a veu amovys gans an hanow Bagyns, hag ev a wrug golok tynn orth Frodo. Dre bols, Frodo a dybis bos difunys kov a skavellow-kroenek ledrys, hag y fia settys an keun er y bynn. Mes Tiek Magott a worras dorn dh’y vregh.

‘Wel, a nyns yw honna tra a’n koyntta?’ a leveris ev. ‘Mr. Bagyns, dhe-wir! Deus a-ji! Res yw dhyn keskewsel.’

I eth yn kegin an tiek hag esedha ryb an oeles ledan. Mstrs. Magott a dhros korev yn podik kowrek ha lenwel peswar kruskynn bras. Bragans da o, ha Pyppyn o astiverys yn ta rag treusi an Perch Owrek. Sam a wrug lommennow a’y gorev yn hwogrysek. Yth esa kammfydhyans genesik dhodho a annedhysi rannow erell an Shayr; ynwedh, nyns o da ganso dos ha bos koweth yn skon gans den a weskis orth y vester, awos an myns a dermyn re dremensa.

Wosa nebes keskows yn kever an gewer ha’n dhargan ammethek (nyns ens i gweth ages dell o usys), Tiek Magott a worras y gruskynn dhe’n voes ha mires orta onan hag onan.

‘Lemmyn, Mr Peregryn,’ yn-medh ev, ‘a ble hwruss’ta dos ha ple’th esos’ta ow mos? A wruss’ta dos rag godriga orthiv vy? Mar pe henna an kas, ty re dremensa ow yet heb bos gwelys genev.’

‘Wel, ny wrug,’ a worthybis Pyppyn. ‘Yn hwir, dell wruss’ta dysmygi, ni a dheuth y’n bownder dhe’n penn arall: ni a dheuth a-dreus dha barkow. Mes henn o dre gammwrians. Ni a gollas agan fordh yn koes, ogas dhe Gilgoes, yth esen ni owth assaya gul berrfordh dhe’n Kowbal.

‘Mars esewgh hwi ow fistena, an fordh a via hyns gwell,’ a leveris an tiek. ‘Mes ny’m deur a henna. Yma kummyas dhis kerdhes a-dreus ow thir, mar mynnydh, Mr. Peregryn. Ha ty, Mr. Bagyns – kynth yw da genes skavellow-kroenek hwath dell dybav.’ Ev a hwarthas. ‘Dhe-wir, yth aswonnis vy an hanow. My a berth kov a’n termyn mayth o Frodo Bagyns yowynk javel a’n gwettha yn Boghdir. Mes nyns esen vy ow tybi yn kever skavellow-kroenek. My re glewsa an hanow Bagyns pols berr kyns hwi dhe omdhiskwedhes. Pandr’a dybowgh an gwas koynt na dhe wovynn ahanav?’

I a wortas orth y eryow gans mall. ‘Wel,’ a besyas an tiek, ow tos dh’y boynt gans delit lent, ‘ev a dheuth ow marghogeth war vargh du bras dre’n yet, o igor dre jons,  bys dhe’m daras a-rag. Ev y honan o du yn tien ynwedh, ha mantelys ha koghys, rag bos anaswonnys dell hevelis. “Pandr’a vynn eev y’n Shayr?” yth omwovynnis vy. Ny welyn ni lies a’n Gwerin Vras y’n tu ma an or; hag yn neb kas, nevra ny glewis vy travyth a dus haval orth an gwas du ma.

‘ ”Dydh da dhis!” yn-medhav, ow mos yn-mes dh’y vetya. “Ny wra mos an vownder ma dhe le vyth, ha plepynag a vynn’ta mos, an skonna hyns a vydh dhehweles dhe’n fordh.” Nyns o da genev y semlans; ha pan dheuth Chal ‘mes an chi, ev a wrug unn frikhwith ha gwigha aval ev dhe vos pigys: ev a worras dhe-ves y lost ha poenya dhe-ves, owth oulya. An gwas du a esedhas stag yn tien.

‘”My a dheuth a-dhiworth eno,” a leveris ev, lent ha diwedhyn y lev, yn unn vysinya war-west, a-dreus ow farkow evy, yn hwir! “A wruss’ta gweles Bagyns?”  a wovynnas ev gans lev koynt, hag ev a blegyas troha my. Ny yllis vy gweles fas vyth drefenn y gogh dhe goedha pur isel; hag yth omglewis vy degrenans y’m keyn. Mes nyns o da genev ev dhe varghogeth a-dreus ow thir vy mar hardh.

‘”Deus ahanas!” a leveris vy. “Nyns eus Bagynsow vyth omma. Yn rann kamm a’n Shayr esos’ta. Res yw dhis mos war-west troha Trehobytt – mes y yllydh devnydhya an fordh y’n tro ma.”

‘”Bagyns re asas,” a worthybis ev yn unn hwystra. “Yma ev ow tos. Nyns yw ev pell dhe-ves. Y fynnav y gavoes. Mar tremen ev, a vynnydh leverel orthiv? Dehweles y fydhav gans owr.”

‘”Na wredh,” yn-medhav. “Ty a vydh dehweles dhe’n tyller may trigydh, pur skon. Wosa unn vynysenn y kalwav orth oll ow heun.”

‘Ev a sias. Hwarth o martesen, ha martesen ken. Ena, ev a gentrynnas y vargh meur poran orthiv, ha my a lammas mes a’y hyns sket. My a elwis orth an keun, mes ev a dreylyas ha marghogeth dres an yet hag a hys an vownder troha’n kons avel lughesenn. Pandr’a dybydh a henna?’

Frodo a esedhas pols, ow mires orth an tan, mes nyns esa tybyans dhodho saw fatell wrens i drehedhes an kowbal. ‘Ny wonn an pyth dhe dybi,’ yn-medh ev wor’tiwedh.

 ‘Y’n kas na, y leverav orthis an pyth dhe dybi,’ a leveris Magott. ‘Nevra ny dylsys dhis omgemmyska gans tus a Drehobytt, Mr. Frodo. Tus yw koynt ena.’ Sam a wayas nebes yn y gador ha mires orth an tiek yn anhwek. ‘Mes bythkweth yth es ta chet diswar. Pan glewis vy ty dhe asa an Vannavoghow ha mos dhe’n Mr. Bylbo koth na, my a leveris ty dhe gavoes ahwer. Klew ow geryow, oll a’n dra ma yw siwyans gwriansow koynt Mr. Bylbo. Y arghans a veu gwaynyes dre fordh goynt yn tiryow estrenn, dell leverons. Martesen yma neb tus a vynn godhvos ‘dro dhe’n owr ha jowelys a ynkleudhyas ev yn bre Drehobytt, dell glewav.’

Ny leveris Frodo travyth: dysmygyansow skentel an tiek o nebes ankresus.

 ‘Wel, Mr. Frodo,’ a besyas Magott, ‘da yw genev bos skians lowr dhis rag dehweles dhe Voghdir. Ow husul yw: trig ena! Ha na omgemmysk gans an dus estrenyek ma. Y fydh kowetha dhis y’n ranndiryow ma. Mar helghhyo nebes a’n varghogyon dhu ma war dha lergh arta, my a vydh dyghtya orta. Y leverav ty dhe vos marow, po gesys diworth an Shayr, po neppyth arall yw da genes: Ha henn yw gwir lowr martesen: gwirhaval yw i dhe hwilas nowodhow a-dro dhe Vr. Bylbo.’

‘Ewn osta martesen,’ yn-medh Frodo, yn unn woheles dewlagas an tiek ha lagatta orth an tan.

Magott a viras orto  yn prederus. ‘Wel, dell welav, yma tybyansow dha honan dhiso,’ a leveris ev. ‘Apert ‘vel ow throen yw ma nag o chons vyth a dhros ty ha’n varghogeth na omma y’n keth dohajydh, ha martesen, nyns yw ow nowodhow nowydh dhiso vytholl. Ny wovynnav orthis dhe leverel orthiv traow a vynn’ta gwitha yn-dann gel; mes my a gonvedh bos ahwer a neb eghenn dhis. Martesen yth esos’ta ow tybi na vydh es dhe dhrehedhes an Kowbal heb bos kechys.’

‘Yth esen vy ow tybi yndella,’ yn-medh Frodo. ‘Mes res yw dhyn assaya mos ena; ha ny vydh gwrys dre esedha ha tybi. Ytho, res yw dhyn mos, soweth. Meur ras dhis yn feur a’th kuvder! My re vewas yn-dann browagh ahanas ha’th keun dre voy es deg warn ugens blydhen, Mr. Magott, kyn hwartthi orth y glewes. Anfeusik yw, drefenn na aswonnyn vy koweth da. Ha lemmyn drog yw genev gasa mar skon. Mes dehweles y fydhav, martesen, unn jydh - mar pe chons dhymm.’

‘Ty a vydh wolkomm pan dhyffi,’ a leveris Magott. ‘Mes lemmyn yma tybyans dhymm. Ogas ha howlsedhes yw seulabrys, ha ni a vydh dybri soper; drefenn ni dhe vones dh’agan gweli skon wosa an Howl. Y fia da genen ty ha Mr. Peregryn hag oll dhe driga ha dybri!’

‘Y fia da genen ni ynwedh!’ yn-medh Frodo. ‘Mes res yw dhyn mos distowgh, soweth. Y fydh tewl kyns ni dhe dhrehedhes an Kowbal.’

‘Ah! pols berr! my a vynn leverel: wosa nebes soper, my a vydh pareusi kert byghan ha gorra oll ahanowgh dhe’n Kowbal. Henn a vydh berrhe agas hyns, ha lettya ahwer a eghenn arall martesen.’

Ena, Frodo a dhegemmeras an galow gans gras, ha gans difresyans Pyppyn ha Sam. Yth esa an howl a-dryv breow a’n west seulabrys hag yth esa an golow ow fyllel. Dew vab Magott ha’y deyr myrgh a dheuth a-ji ha soper hel a veu lesys war an voes vras. An gegin a veu golowys gans kantolyow ha’n tan a veu ewnhes. Mrs. Magott a fistenas a-dro. Nebes moy a hobyttow a vayni an bargen-tir a dheuth a-ji. Wosa termyn berr, peswardhek den a esedhas rag dybri. Yth esa palster a gorev, ha skudell gowrek a skavellow-kroenek ha bakken, keffrys ha meur a voes sempel ha kolonnek arall. An keun a worwedhas orth an tan, ow krakkya eskern ha knias rusk.

Pan o gorfennys soper, an tiek ha’y vebyon eth yn-mes gans lugarn ha pareusi an kert. Tewl o y’n garth pan dheuth yn-mes an westoryon. I a dewlis aga sagh y’n kert ha krambla a-berth ynno. An tiek a esedhas y’n gador-lewya ha hwyppyas orth y dhew hobas krev. Y wreg a sevis yn golow an daras igor.’

‘Gwra omwith, Magott!’ a grias hi ‘Na wra argya gans estrenyon vyth, ha dehwel distowgh!’

‘Mynnav!’ a leveris ev ha lewya dres an yet. Nyns esa hwyth vyth a wyns lemmyn: an nos o kosel, hag yth esa goyeynder y’n ayr. I eth yn lent ha heb golowys. Wosa po mildir po dew, an vownder a worfennas, treusi tommenn dhown, hag yskynnya leder serth dhe’n kons ughel y dorrlannow.

Magott a dhiyskynnas ha mires gans rach dhe unn tu ha’y gila, north ha soth, mes nyns esa travyth dh’y weles y’n tewlder, ha nyns esa son vyth y’n ayr kosel. Yth esa kordennow tanow a niwl-avon ow kregi a-ugh an tommennow ha kramya a-dreus an parkow.

‘Y fydh tew haneth,’ a leveris Magott; ‘mes ny vynnav enowi ow lugern kyns treylya dhe-dre. Ni a wra klewes neppyth war an fordh pellder hir kyns metya er y bynn haneth.’

 Neb pymp mildir po moy yth o diworth bownder Magott dhe’n Kowbal. An hobyttow a omvaylyas, mes aga dhiwskovarn o tynn rag neb son moy ages klop lent karnow an hobas. Dell hevelis dhe Frodo, an kert o lentta es bulhorn. Rybdho, yth esa Pyppyn ow penn-droppya war tu ha kosk; mes yth esa Sam ow lagatta war-rag y’n niwl ow sevel.

I a dhrehedhas entrans bownder an Kowbal wor’tiwedh. Merkys veu gans dew beul hir gwynn a omdiskwedhas distowgh a-dhyghow. Tiek Magott a lettyas orth y hobas ha’n kert a hedhis yn unn wighal. Yth esens i ow talleth krambla yn-mes a’n kert pan glewsons i an son re wrussa own dhedha anodho: karnow war an fordh war-rag. Yth esa an son ow tos war-tu hag i.

Magott a lammas diworth an kert ha sevel, ow synsi orth penn an hobas ha mires war-rag y’n tewlder.

Klypp-klopp, klypp-klopp a dheuth an marghek ow neshe. Son an karnow o ughel y’n ayr kosel niwlek.

‘ ’Fia da bos kudhys, Mr. Frodo,’ a leveris Sam yn prederus. ‘Gwra omgudha y’n kert hag omlenn ‘dann pallennow, ni ‘wra dannvon an marghek ma dhe dro hir!’ Ev a dhiyskynnas a’n kert ha mos ryb an tiek. Y fia res dhe Varghogyon Dhu marghogeth warnodho rag dos yn ogas dhe’n kert.

Klopp-klopp, klopp-klopp. Namnag esa an marghek orta.

‘Hou dhis!’ a elwis Tiek Magott. An karnow ow tos a hedhis stag. Dell hevelis dhedha i a allas dysmygi gweles furv tewl mantolys y’n niwl, po lath po diw a-rag.

‘Lemmyn!’ yn-medh an tiek, ow tewlel an reynys dhe Sam ha hirgamma war-rag. ‘Na wredh kammenn moy! Pandr’a vynnydh ha ple’th edh?’

‘Y fynnav kavoes Mr. Bagyns. A wruss’ta y weles?’ a leveris lev govaylys9- mes lev Merri Bannavogh o. Lugarn a veu diskudhys ha’y wolow a goedhas war fas marthys an tiek.

‘Mr. Merri!’ a grias ev.

‘Yw, heb mar! Piw arall, dell dybsys? Yn-medh Merri, ow tos war-rag. Dell dheuth ev war-rag a-dhiworth an niwl, ha sedhi aga own, ev a vyghanhas dell hevelis dhe vraster usadow hobytt. Yth esa ev ow marghogeth war hoba, gans lien-konna maylys a dro dh’y gonna ha’y elgeth, erbynn an niwl.

Frodo a lammas yn-mes a’n kert rag dynnerghi orto. ‘Otta jy wostalleth! A leveris Merri. ‘My re dhallathsa omwovynn mar tothyes hedhyw, hag yth esen vy ow tehweles rag soper. Pan dheuth ha bos an gewer niwlek, my a dheuth a-dreus ha marghogeth troha Godreva rag gweles mar koedhses jy yn neb kleudh. Mes ny wonn an fordh may teuthys dredhi. Ple hwruss’ta aga havoes Mr. Magott, yn dha boll-heyji?’

‘Na wrug, my a’s katchyas ow treuspassya,’ yn-medh an tiek, ‘ha nammna wrug vy danvonn ow heun er aga fynn; mes i a vydh leverel orthis oll an hwedhel, heb dout. Lemmyn, mar mynnowgh, Mr. Merri ha Mr. Frodo hag oll, res yw dhymm treylya dhe-dre. Mrs Magott a vydh ow prederi, ha’n nos ow tos ha bos tew.’

Ev a gildennas an kert y’n bownder ha’y dreylya. ‘Wel, nos dha dhywgh hwi oll,’ a leveris ev. ‘Dydh koynt re beu, heb dout vyth. Mes nos dha yw penn dydh da; kyn na vo gwiw dhe leverel yndella kyns drehedes agan daras agan honan martesen. Ny vynnav nagha bos da genev pan wrav vy yndella.’ Ev a enowis y lugern, ha krambla y’n gador-lewya. Distowgh, ev a dhros kanstell vras a-dhann an gador. ‘Nammna wrug vy ankevi,’ yn-medh ev. ‘Mrs. Magott a wrug homma rag Mr. Frodo, dre guvder.’ Ev a’s ros dhe Frodo ha dalleth dhe-ves, siwys gans levow a ras ha “nos dha”.

I a viras orth an klyghyow gwannliwek a wolow a dro dh’y lugern dell vyghansons i y’n nos niwlek. Distowgh, Frodo a hwarthas: diworth an ganstell gudhys a synsis ev a dhrehedhis blas a skavellow-kroenek.

*1  Gidyans-rim  Riddle

*2  Bonnia   To cluster

*3  Levendir  Flatlands, levels

*4  Goweles  To glimpse, see faintly

*5  Roskewys  Rutted

*6 Faverowhys  Translation of ‘Bamfurlong’ meaning ‘a furrow’s-length of beans’.

*7  Iskleys   Slot

*8  Kesava   ‘To forgive each-other’, used to translate phrase ‘…make it up…’.

*9  Govaylys  Muffled