2. Skeus An Termyn Yw Passys
Nessa Skrif - Second Draft (checked & updated to Gerlyver Meur 3rd edition)
Ny wrug lehe an flows wosa po naw po nownsek ha peswar ugens dydh. An nessa disomdhiskwedhyans a vester Bylbo Bagyns a veu disputys yn Trehobytt, hag yn hwir oll a-dreus an Shayr, dre vlydhen ha dydh, ha tus a berthi kov anodho dre dermyn hirra dres eghenn. Ev a dheuth ha bos hwedhel-gorthugherweyth rag hobyttow yowynk; ha wor'tiwedh Bagyns Gorboellek, a dhisomdhiskwedha gans tardh ha golow ha dasomdhiskwedhes gans saghasow a jowelys hag owr, a dheuth ha bos den meurgerys henhwedhlek, hag ev a vewa hir wosa an hwarvosow gwir dhe vos ankevys.
Mes, y’n termyn na, an tybyans dre vras y'n gentreveth o dell syw; Bylbo (o nebes koynt yn neb kas) re dhothya ha bos gorboellek yn hwir, hag ev re boensa dhe-ves y'n gwylvos. Heb dout ev re goedhsa yn po poll po avon hag ev re gavas mernans anfeusik mes a-brys. Gandalf o an huni dhe vlamya dre vras.
'Unnweyth a asso heb mellyans an pystrier molethys na Frodo yowynk, martesen ev a goselhasa ha tevi nebes skians-hobytt,' a leverens i. Ha, dell hevelis, an pystrier a wrug gasa Frodo heb mellyans, ha Frodo a wrug koselhe, mes nyns o apert tevyans a skians-hobytt. Dhe wir, ev a dhallathas pesya a-dhistowgh gerda Bylbo rag koynturi. Ev a naghas galari; hag y'n nessa blydhen ev a wrug kevewi a henwis ev Kevewi Kanspoes a-barth kansves ha dewdhek pennbloedh Bylbo. Ugens gwester a veu gelwys, hag yth esa kemmys a voes may hwrug hi ergh a voes ha glaw a dhiwes, dell lever hobyttow.
Nebes tus o dyegrys; mes Frodo a besyas an us a wul kevewi pennbloedh Bylbo blydhen ha blydhen bys pan dheuth ha bos usadow an us. Ev a leveri ma na dybi ev Bylbo dhe vos marow. Pan wovynnens i: 'Ple'ma ev ytho?' ev a skrutha y dhiwskoedh.
Ev a drigas y honan, dell wrussa Bylbo; mes yth esa meur a gothmans dhodho, yn arbennik nebes a'n hobyttow yowynk (dre vras, henedh an Tuk Koth) neb o da gansa Bylbo pan ens i fleghes, hag yth ens i a-dro dhe Benn Bag lieskweyth. Folko Boffyn ha Fredegar Bolger o dew anedha; mes y nessa kowetha o Peregryn Tuk (henwys Pyppyn herwydh usadow) ha Merri Bannabuk (y hanow gwir o Merriadok, mes henn o ankevys dre vras). Frodo a gerdha oll a dreus an Shayr gansa; mes lieskweyttha ev a wandra y honan, ha lieskweyth ev a veu gwelys orth pellder hir a'y dre ow kerdhes yn mysk an breow ha koesow yn stergann, hag o marthys dhe dus fur. Yth esa gogrys dhe Verri ha Pyppyn Frodo dhe wodriga orth an Elfow a dermyn dhe dermyn, dell wrussa Bylbo.
Termyn a besyas ha tus a dhallathas gweles Frodo dhe dhiskwedhes semlans a 'withyans da': ev a withas semlans o krev ha nerthek war-ves haval orth bos yonker hwath. 'Yma bewnans soenys dhe nebes tus', a leverens i; mes ny wrussons i dalleth tybi bos koynt an dra bys pan nesas Frodo hanter-kans bloedh, bloedh furra herwydh usadow.
Wosa an kynsa jag, Frodo y honan a glewas bos da dhe vos y vester y honan hag an unn Mester Bagyns a Benn Bag. Dre nebes blydhynyow ev o re lowen, ha nyns o ev prederus yn kever an termyn a dho. Mes hanter anaswonnys ganso y honan, yth esa edrek owth ynkressya dhodho ma nag assa ev gans Bylbo. Ev a omwovynna a dermyn dhe dermyn, yn arbennik yn kynyav, yn kever an gwylvos, ha gwelyow koynt a venydhyow na wrussa ev gweles a dho yn y hunrosow. Ev a dhallathas leverel dhodho y honan: 'Martesen my a vydh treusi an avon y'n termyn a dheu.' Hanter arall y vrys a worthybi: 'Na hwath.'
Yndella y pesyas y vywnans, bys yn diwettha blydhynyow y beswara degblydhen, hag yth esa y hanterkansves pennbloedh ow nesa: hanterkans o niver poesek (po ragarwoedhek) herwydh y vrys; henn o an bloedh may tallathas Bylbo y anethow. Frodo a dhallathas omglewes dibowes, an hynsyow koth o usys re yn ta. Ev a viri orth mappow, hag omwovynna a-dro dhe'n pyth esa dres aga emlow: mappow gwrys y'n Shayr a dhiskwedha spas gwynn dres y emlow herwydh usadow. Ev a wandra pella a'y dre, y honan lieskwettha; Merri ha'y gowetha erell a viri orto yn prederus. Ev a veu gwelys lieskweyth ow kerdhes hag ow keskewsel gans tremenysi goynt a dhallathas omdhiskwedhes y’n Shayr dhe'n termyn na.
Yth esa kyhwedhlow a draow koynt esa ow hwarvos y'n bys yn-mes; hag awos nag omdhiskwedhas Gandalf dre nebes blydhynyow na dhannvon messaj vyth, Frodo a guntella kemmys a nowodhow hag a ylli ev. Elfow, na wrug kerdhes saw boghes y'n Shayr, a veu gwelys hag i ow tremena war-tu ha'n west dres an koesow gorthugherweyth, ow tremena, heb dehweles; yth esens i ow kasa Norvys-Kres ha nyns ens i prederus namoy a-dro dh'y ahwer. Yth esa korryon war an fordhow, bras yn anusadow aga niver. An hen fordh Est-West a dreusi dre’n Shayr dh'y benn orth an Porthow Loes, korryon re's devnydhsa pup-prys rag mos dh'aga balyow y'n Menydhyow Glas. I o pennfenten a nowodhow diworth ranndiryow pell rag an hobyttow - mars esa hwans dhedha anodho: herwydh usadow korryon a geskewsi boghes, ha ny wovynni hobyttow moy. Mes lemmyn, Frodo a vetya lieskweyth orth korryon goynt a-dhiworth tiryow pell, ow hwilas harber y'n West. Prederys ens i, ha nebes anedha a gewsi yn unn hwystra a-dro dhe'n Eskar, ha gwlas Mordor.
Nyns o aswonnys an hanow na gans an hobyttow saw dre henhwedhlow a'n termyn tewl re dremensa, haval orth skeus yn keyndir aga hov; mes kledhys hag ankresek o ev. Dell hevel, an tebelnerth yn Myrkoes re beu estewlys gans an Konsel Gwynn mes ev re dhasomdhiskwedhas gans nerth brassa yn keryow koth Mordor. An Tour Tewl re beu dastrehevys herwydh kyhwedhlow. Diworth an le na, yth esa an nerth ow lesa pell a-dro, ha pell dhe-ves y'n Est ha'n Soth yth esa breselyow hag own owth ynkressya. Yth esa Orkow ow lieshe arta y'n menydhyow. Yth esa Kowrvoekkaow ow kwaya arta, nyns ens i tal-sogh namoy, mes fel hag ervys gans arvow euthyk. Hag yth esa kyhwedhlow hwystrys yn kever kroaduryon euthykka ages an re erell oll, mes nyns esa hanow dhedha.
Boghes a’n derivadow ma a dhrehedhi diwskovarn hobyttow sempel heb mar. Mes pubonan keffrys ha’n bodharra ha sedhekka a dhallethi klewes hwedhlow koynt; an re gans negys a’s gorra dhe’n emlow a weli traow koynt. Unn gorthugher yn gwenton hanterkansves bloedh Frodo, an keskows y'n Dhragon Las dhe Dhowrlann a dhiskwedhas kyhwedhlow dhe vos klewys yn pub le keffrys hag yn kolonn attes an Shayr, kyn hwerthi orta brassa rann a hobyttow hwath.
Yth esa Sam Gamji owth esedha yn korn an oeles nes dhe'n tan, hag a-dal dhodho Ted Teweswas, mab an meliner; yth esa nebes hobyttow drevesik erell ow koslowes orth aga flows.
'Ni ‘wra klewes traow koynt yn hwir 'n dydhyow ma,' a leveris Sam.
'Ya, gwir, mar koslewir. Mes my ‘yll klewes hwedhlow-gorthugherweyth ha hwedhlow-fleghes yn-tre, mars eus hwans dhymm.'
'Heb dout,' a worthybis Sam, 'hag ‘ma moy a wirder yn nebes anedha ‘ges dha vreus. Piw a dhismygas an hwedhlow y‘neb kas? Tyb ‘dro dhe dhragones.'
'Na, m’ras’is,' yn-medh Ted, 'Ny vynnav. My ‘wre klewes ‘dro dhedha pan en vy flogh, mes nyns eus skila dhe grysi ynna lemmyn. Nyns eus marnas unn Dhragon yn Dowrlann, ha honn yw Glas,' yn-medh ev, ow kul hwarth y’n woslowysi.
'Pur dha,' yn-medh Sam yn unn hwerthin. 'Mes pyth ‘dro dhe'n Gwer-gwydhenn ma, an gewri ma de’ leverrer? Leverys yw onan brassa es gwydhenn dhe vos gwelys dres ‘n Goenyow a-Gledh nans yw termyn berr.'
'Piw a’n lever?'
'Ow henderow Hal ‘mysk erell. Ev ‘wra oberi rag Mr. Bofyn dhe Dhresvre hag ev ‘wra mos dhe'n Northferdhynn rag an helghyans. Gweles onan ‘wrug ev.'
'Ev ‘wra leverel yndella, martesen. Puprys dha Hal ‘wra leverel ev dhe weles traow; ha martesen ev ‘wra gweles traow nag eus.'
'Mes an huni ma o mar vras ‘vel elowenn, o’ kerdhes – o’ kerdhes seyth lath pub kamm.'
'My ‘wra kenwoestla er y bynn. Elowenn o an pyth a welas ev, gwirhaval ‘vel ken.'
'Mes ‘th esa an huni ma o’ kerdhes, de’ leverav dhis; ha nyns eus elowenn dhe'n Goenyow a-Gledh.'
'Ny allsa Hal gweles onan ytho,' a leveris Ted. Yth esa nebes hwarth ha takyans: dell hevelis, an woslowsi a dybis Ted dhe waynya.
'Byttegyns,' yn-medh Sam, ' ny yllydh nagha tus erell keffrys ha'gan Halfast dhe weles tus goynt o’ treusi an Shayr – o’ treusi dhe-wir: yma moy anedha yw treylys dhe-ves dhe'n oryon. Bythkweth nyns o mar vysi an Orwesyon1.'
'Ha my ‘wrug klewes an Elfow dhe waya war-west. Leverys yw i dhe vones dhe'n porthow, pell dhe-ves dres an Touryow Gwynn.' Sam a wevyas y vregh yn ansur: nag ev na nebonan arall anedha a wodhya an pellder dhe'n Mor, dres an touryow koth dres oryon West an Shayr. Mes yth esa hengov koth an Porthow Loes dhe vos desedhys ena, an le may hwoelya gorholyon-elf a-dhiworta a dermyn dhe dermyn, ha nevra ny wrens i dehweles.
‘Ow koelya, ow koelya, ow koelya dres an Mor, ymons i ow mos war-tu ha’n West ha’gan gasa,’ yn-medh Sam, ow shakya y benn yn trist. Mes Ted a hwarthas.
‘Wel, nyns yw henna travyth nowydh, mar krysir yn hwedhlow koth. Ha ny dybav y vos poesek po ragov po ragos jy. Goelyons! Mes my ‘wra kenwoestla na wruss’ta aga gweles orth y wul; na nagonan arall y’n Shayr.’
‘Wel, ny wonn,’ a leveris Sam yn ombrederek. Ev a grysi ev dhe weles Elf y’n koes unnweyth, hag yth esa govenek dhodho gweles moy. Yn mysk oll an henhwedhlow re glewsa ev der y vewnans yowynkka, ev re beu movys an moyha yn town gans temmyn a’n hwedhlow hanter-kovhes gans hobyttow a dro dhe’n Elfow. ‘’Ma nebes tus, y’n ranndir ma keffrys, ‘wra aswonn an Werin Deg ha klewes n’wodhow y’ga hever. ‘Ma Mester Bagyns, a wrav oberi ragdho,’ yn-medh ev. Ev ‘wrug igeri dhymm i dhe woelya, hag ev ‘wra godhvos nebes ‘dro dhe Elfow. Ha Mr. Bylbo koth ‘wrug godhvos moy: my ‘wrug keskowsow pals ganso pan en vy chet yowynk.’
‘Agh, an dhew anedha yw mus,’ yn-medh Ted. ‘Dhe gyns, Bylbo koth o mus, hag ‘ma Frodo ow muskegi. Mar pe henna an le may kevydh dha n’wodhow, nevra ny vydh res dhis a fantasi. Wel, kowetha, ‘fynnav mos tre. Yeghes da dhywgh!’ Ev a wakhas y wedrenn ha gasa yn trosek.
Sam a esedhas taw ha ny wrug ev leverel moy. Yth esa bern meur a draow dhe brederi yn aga hever. Wostalleth, yth esa meur a ober dhe wul yn lowarth Penn Bag, hag y fia dydh bysi ragdho a-vorrow, mar pe kler an gewer. Yth esa an gwels ow tevi yn skon. Mes yth esa moy yn brys Sam ages saw lowartha. Wosa termyn berr ev a hanasas, sevel ha kerdhes yn-mes.
A-varr mis Ebryl o, hag yth esa an ebron ow klerhe wosa glaw meur. An howl re sedhsa, hag yth esa gorthugher goyeyn ow tewlhe yn kosel yn nos. Ev a gerdhas tre yn-dann ster a-varr dre Hobyttun hag yn-bann an Vre, ow hwibana yn kosel hag yn prederus.
A-dro dhe’n termyn ma yth o Gandalf dhe dhasomdhiskwedhes wosa estrik hir. Dre deyr blydhen wosa an Kevewi ev re beu gyllys. Ena, ev a wodrigas orth Frodo a verr dermyn, ha wosa mires orto gans rach, ev a asas arta. Dre an nessa blydhen po dew, ev re omdhiskwedhsa lieskweyth, ow tos yn anwaytys wosa mo ha gasa heb gwarnyans kyns howlsevel. Ny vynna ev kewsel a-dro dh’y negys ha vyajyow y honan, hag y’n jevo bern a nowodhow a-dro dhe yeghes Frodo ha’y wriansow.
Ena, distowgh, y wodrigow re hedhsa. Moy ages naw blydhen re dremensa a-dhia Frodo dh’y weles, po klewes diworto, ha ev re dhallathsa tybi an pystrier dhe gelli oll y vern a-dro dhe hobyttow, ha nevra ny dhehwelsa ev. Mes y’n gorthugher na, dell gerdhas Sam tre, hag yth esa mo ow tewlhe, y teuth an knouk aswonnys orth fenester an studhva.
Frodo a dhynnerghis y gothman gans marth ha delit bras. I a viras yn tynn an eyl orth y gila.
‘Oll yw da ytho,’ a leveris Gandalf. ‘Dha vir yw an keth ha bykken, Frodo!’
‘Ha ty ynwedh,’ a worthybis Frodo; mes yn-dann gel ev a dybis mir an pystrier dhe vos kottha hag usys dre breder. Ev a’n herdhyas rag nowodhow yn y gever y honan, hag yn kever an bys bras, ha kyns pell yth esens i yn keskows down a besyas pell y’n nos.
Nessa myttin, wosa hansel diwedhes, an pystrier a esedhas gans Frodo ryb fenester igor an studhva. Yth esa tan splann dhe’n oeles, mes an howl o toemm hag yth esa gwyns a’n Soth. Yth esa semlans fresk dhe bubtra ha’n liwyow glas a Wenton a isterlentris y’n parkow ha dhe benn bysyes an gywdh.
Yth esa Gandalf ow tybi a wenton, ogas ha peswar ugens blydhen kyns, pan wrug Bylbo poenya yn-mes a Benn Bag heb lien dorn. Y wols o gwynna martesen ages y’n termyn na, ha’y varv ha dewabrans o hirra martesen, hag yth esa moy a gryghyow a vern ha furneth dh’y fas; mes y dhewlagas o mar splann avel kyns, hag ev a voga ha hwytha kylghyow-mog gans an keth kris ha delit.
Yth esa ev ow megi yn taw lemmyn, drefenn Frodo dhe esedha kosel, gyllys down yn y dybyansow y honan. Yn splannder an myttin keffrys ev a omglewas skeus tewl an nowodhow re beu dres gans Gandalf. Wostiwedh, ev a dorras an taw.
‘Nyhewer, ty a dhallathas igeri dhymm traow koynt a-dro dhe’m bysow, Gandalf,’ yn-medh ev. ‘Mes ty a hedhis, ha ty a leveris bos gwell dhe asa maters a’n par na bys dydhweyth. A ny dybydh bos termyn da dhe worfenna lemmyn? Ty a lever bos deantell an bysow, deantella dre bell ages dell dhismygav. Fatell?’
‘Yn fordhow pals,’ a worthybis an pystrier. ‘Yth yw nerthekka dre bell ages dell vedhis vy tybi wostalleth, mar nerthek yw may hwra ev fetha glan wor’tiwedh nebonan a agh varwel a’n piwvo. An bysow a’n piwvia ev.’
‘Yn Eregion nans yw termyn hir bysowyer-Elf pals a veu gwrys, bysowyer hudel dell y’s gelwowgh, hag yth ens i, heb mar, a nas dihaval: nebes anedha o nerthekka es re erell. Nyns o an bysowyer le saw provyansow y’n kreft kyns bos konvedhys yn leun, ha dhe’n wovyon Elf nyns ens i namoy es gwariellow - mes dhe’m brys vy deantell rag tus varwel. Mes an Bysowyer Meur, an Bysowyer A Nerth, i o peryllus dhe-wir.
‘Den marwel, Frodo, a with onan an Bysowyer Meur; ny wra ev merwel, mes ny wra ev po tevi po kavoes moy a vewnans, ny wra ev saw pesya, bys pan vo skwithus pub mynysenn wor’tiwedh. Ha mar kwra ev devnydhya an Bysow lieskweyth rag dos ha bos anweladow, tanowhe a wra ev: wor’tiwedh ev a dheu ha bos anweladow yn fast wor’tiwedh, hag ev a gerdh y’n mo yn-dann lagas an nerth tewl a rewl an Bysowyer. Wor’tiwedh – wosa termyn pell mar pe ev krev po masvrysek wostalleth, mes na grevder na vynnas da a vydh pesya - wor’tiwedh an nerth tewl a wra y dhevorya.
‘Ass yw henna euthyk!’ a leveris Frodo. Yth esa taw hir arall. Tros a Sam Gamji ow treghi an gwels a dheuth a-ji diworth an lowarth.
‘Pes termyn a wruss’ta godhvos hemma?’ a wovynnas Frodo wosa pols hir. ‘Ha py myns a wodhya Bylbo?’
‘Ny wodhya Bylbo namoy es dell leveris ev orthis jy, sur ov vy,’ yn-medh Gandalf. ‘Heb mar, nevra ny rosa ev dhisso neppyth a typpo ev bos deantell, kyn ambosis vy dhe’th witha keffrys. Ev a dybis bos an bysow pur deg, ha dhe-les treweythyow; ha mars esa neppyth po kamm po koynt yth o ev y honan. Ev a leveris an bysow dhe “devi yn’y vrys”, hag ev o prederus yn y gever pupprys; mes ny wrug ev dismygi an blam dhe vos dhe’n bysow y honan. Ev a dhiskudhas bos res y witha gans rach; dell heveli, nyns esa an keth braster po poesedh dhodho pup-prys; ev a lehi po brashi yn koynt, hag ev a slynkya a-dhesempis diworth bys mayth o ev tynn kyns.’
‘Dhe-wir; ev a’m gwarnyas a-dro dhe henna yn y dhiwettha lyther,’ a leveris Frodo, ‘ytho, my re’n gwithas orth y gadon pup-prys.’
‘Pur fur,’ a leveris Gandalf. ‘Mes yn kever y vewnans hir, nevra ny wrug Bylbo y gevrenna vytholl gans an bysow. Ev a synsi oll an vri a henna dhodho y honan, ha pur woethus o ev yn y gever. Kynth omglewo ev dibowes. Tanow hag ystynnys dell leveris ev. Honn o arwoedh an bysow dh’y sesya.
‘Pes termyn a wruss’ta godhvos an draow ma oll?’ a wovynnas Frodo arta.
‘Godhvos.’ yn-medh Gandalf. ‘My woer meur a woer an Fur yn unnik, Frodo. Mes mar kovynnydh jy “godhvos a-dro dhe’n bysow ma”, wel, ny wonn vy yn sur hwath, yn hwir. Yma unn prov moy dhe wul. Mes ny dhoutyav vy a’m dismyk namoy’.
‘P’eur hwrug vy dalleth dismygi?’ a omwovynnas ev, yn unn hwithra y gov. ‘Dell berthav kov – Bylbo a dhiskudhas y vysow y’n keth blydhen mayth estewlis an Konsel Gwynn an nerth tewl a-dhiworth Myrkoes, nebes kyns an Vatel a Bymp Lu. Skeus a goedhas dres ow holonn dhe’n termyn na, kyn na wodhyen vy an pyth a wre own dhymm. My a omwovynna lieskweyth fatell wrug kavoes Gollum Bysow Meur, dell o yn apert – an dra na dhe gyns o kler a-dhesempis. Ena my a glewas hwedhel koynt Bylbo; fatell wrug ev y waynya, ha ny’n krysis. Pan glewis vy an gwiryoneth a-dhiworto, my a gonvedhas a-dhesempis mayth assaysa ev gorra dres dout y berghennogeth a’n bysow. Haval orth Gollum ha’y “ro pennbloedh”. An gowyow o re gehaval hag yth esa anes genev. Apert o bos nerth drog dhe’n bysow a wre dalleth oberi orth y withor a-dhistowgh. Henn o an kynsa gwarnyans wir dhymm na o da puptra. My a leveri orth Bylbo lieskweyth bos gwell dhe witha bysowyer a’n par na anusys; mes nyns o henna da ganso, hag ev a dho ha bos serrys yn skon. Ny yllis vy gul travyth arall dhe-wir. Ny yllis vy y sesya diworto heb gul damaj brassa; ha ny via ewn my dhe wul yndella yn neb kas. Ny yllis vy gul moy es mires orto ha gortos. Martesen y talvia dhymm omgussulya gans Saruman Gwynn, mes neppyth a’m hedhi pup-prys.’
‘Piw yw ev?’ a wovynnas Frodo. ‘Nevra ny wrug vy klewes a-dro dhodho kyns.’
‘Gwirhaval yw, martesen,’ a worthybis Gandalf. ‘Nyns yw, wel, nyns o hobyttow a vern dhodho. Mes ev yw a-vri yn mysk an Fur. Ev yw penn ow urdh ha penn an Konsel. Y skians yw down, mes y woeth re devis war y lergh, ha kas yw ganso mellyans. Skians an Bysowyer-elf, ha meur ha munys, yw y diredh. Dre dermyn hir y hwrug ev y studhya, ow hwithra an kevrinyow kellys a’ga gwrians; mes pan veu dedhlys an Bysowyer gans an Konsel, an pyth a’y skians-bysow a vynnas ev diskwedhes dhyn a gewsis yn konter dhe’m own. Ytho, ow dout a goskas – mes yn anes. Hwath my a viras orth Bylbo ha gortos.’
‘Ha puptra gans Bylbo o da, dell heveli. Ha’n blydhynyow a dremena. I a dremena, ha ny wrens i y dava dell heveli. Nyns esa semlant a henys dhodho vytholl. An skeus a goedhas warnav arta. Mes y’m brys my a leveri: “Ev yw esel a deylu hir aga bewnans yn linyeth y vamm. Yma termyn lowr hwath. Gort!”
‘Ha my a wortas, bys y’n nos na may hasas ev an chi ma. Dhe’n nos na ev a wrug ha leverel traow a’m lenwis gans own na allsa bos lehas gans geryow vyth Saruman. Sur en vy wor’tiwedh bos neppyth tewl ha marwel owth oberi. Ha my re spenas brassa rann an blydhynyow a-dhia an termyn na ow hwilas gwirvos an mater.’
‘A veu gwrys neb damaj fast?’ a wovynnas Frodo yn prederus. ‘Ev a via yagh dre dermyn, a ny via ev? A vydh ev galloes powes yn kosel?’
‘Ev a omglewas gwell a-dhistowgh.’ Yn-medh Gandalf. ‘Mes nyns eus saw unn Nerth y’n bys ma a woer oll yn kever an Bysowyer ha’ga effeythyow; ha dhe’m brys vy, nyns eus Nerth vytholl y’n bys a woer oll yn kever hobyttow. Yn mysk an Fur, yth ov evy an huni yn unnsel a studh skians-hobytt: mater a skians anusadow, mes leun a varthow. Y hyllons i bos mar vedhel avel amanenn, mes treweythyow, mar grev avel gwreydh gwydh koth. Gwirhaval yw dhe’m brys vy nebes anedha dhe sevel erbynn nerth an Bysowyer dre dermyn hirra dre bell es dell gryssa an Fur. Ny dybav bos res dhis prederi yn kever Bylbo.’
‘Heb mar, ev a biwa an bysow dre vldhynyow pals, ha’y dhevnydhya, rakhenna y fo termyn hir kyns lehe y dhelanwes – kyns bos salow ragdho dh’y weles arta, rag ensampel. Martesen, ev a wra bewa dre vlydhynyow yn lowen: saw pesya, y’n studh mayth o ev pan wrug ev y hepkorr, rag ev dh’y hepkorr a’y vodh: poynt a-vri yw. Nyns en vy prederus yn kever Bylbo, wosa ev dhe hepkorr an dra. Ragos jy yth omglewav omgemmeryans.’
A-ban asas Bylbo, my re beu prederus y’th kever, hag a-dro dhe oll an hobyttow didhanus, fol, diweres ma. Y fia boemm ankensi dhe’n bys, mar fethha an Nerth Tewl an Shayr; mar teffa ha bos kethys dha Volgers ha Bofynsow ha Grogysyers guv, lowenek ha fol, hag ynwedh, heb mar, an Bagynsow wokki.’
Frodo a grenas. ‘Mes prag y fia yndella? Ha prag y fia hwans dhodho a gethyon a’n par na?’
‘Herwydh ow brys vy,’ a worthybis Gandalf, ‘ev a fyllis attendya orth bosva hobyttow kyns lemmyn, kyns lemmyn dell leverav. Y tal dhis godhvos gras a henna. Mes dha salowder yw tremenys. Nyns eus res dhodho ahanowgh – yma meur a gethyon erell dhodho hag yw moy dhe-les – mes ny vydh ev agas ankevi arta. Ha hobyttow avel kethyon druan a via gwell ganso ages hobyttow lowen ha rydh. Yma atti ha drog-gras ganso!’
‘Drog-gras!’ yn-medh Frodo. ‘Prag y fia drog-gras ganso? Ny gonvedhav vy hwath prag yth yw omvyskys ha my ha Bylbo ha’gan bysow yn oll a hemma.’
‘Omvyskys yn town owgh hwi,’ a leveris Gandalf. ‘Ny wodhes jy an peryll gwir hwath; mes y fydhydh. Nyns en vy ow honan sur anodho pan esen vy omma y’n diwettha tro; mes an termyn leverel re dheuth. Ro dhymm an bysow pols.
Frodo a’n kemmeras a-dhiworth poket y lavrek, le may feu ev kevrennys dhe gadon ow kregi a-dhiworth y rogys. Ev a’n ankevrennas ha’y ri yn lent dhe’n pystrier. Ev a hevelis bos pur boes a-dhesempis, haval orth bos po an bysow po Frodo y honan anvodhek yn neb fordh Gandalf dh’y dava.
Gandalf a’n sevis. Ev a hevelis bos gwrys a owr pur. ‘A yllydh jy gweles neb merkyans dhodho?’ a wovynnas ev.
‘Na allav,’ a worthybis Frodo.’Nyns eus merkyans vyth. Pur sempel yw. Ha nevra ny dhiskwedh ev po krav po usyans.’
‘Yn kas na, mir!’ Distowgh, an pystrier a dewlis an bysow yn korn bros an tan, ow kul ahwer ha marth dhe Frodo. Frodo a grias, ha palvala rag kavoes an evel; mes Gandalf a’n fronnas.
‘Gort!’ a leveris ev, son a arghadow yn y lev, ha mires orth Frodo a-dhann y dhewabrans hir.
Nyns esa chanj gweladow vyth dhe’n bysow. Wosa pols Gandalf a sevis, degea an darasow-fenester, ha degea an kroglennow ynwedh. An stevell a dheuth ha bos tewl ha taw, kyn hallas bos klewys yn fedel hwath ‘klak’ gwelsow Sam, nessa dhe’n fenester lemmyn. An pystrier a sevi pols, ow mires orth an tan; ena, ev a warrgrommas ha removya an bysow gans an evel ha’y worras dhe’n oeles, a-dhesempis ev a’n synsis. Frodo a dhyenas.
‘Re woyeyn yw,’ yn-medh Gandalf. ‘Kemmer e!’ Frodo a’n degemmeras yn y balv: dell hevelis, ev re dheuth ha bos tewwa ha poessa es bythkweth kyns.
‘Sev e!’ a leveris Gandalf. ‘Ha mir yn nes!’
Dell wrug Frodo yndella, ev a welas linennow fin, finna ages an finna linnennow-pluvenn, delinys a-derdro dhe’n bysow, hag a-der hag a-ji dhodho; linennow a dan a wrug lytherennow a skrif ow frosa. I a splannas yn tynn, mes haval orth i dhe vos down hag a-bell.
‘Ny allav vy redya an lytherennow tanek,’ yn-medh Frodo dre lev a grenas.
‘Na yllydh,’ a leveris Gandalf, ‘mes y hallav evy. An lytherennow yw Elfek, a hen gis, mes yeth Mordor yw na vydhav kewsel omma. Mes hemm yw an styr nes lowr y’n taves kemmyn:
Unn Bysow dh’aga rewlya oll, Unn Bysow dh’aga helerghi,
Unn Bysow dh’aga thenna oll, hag y’n tewlder aga helmi.
‘Nyns yw saw diw linenn a wers yw godhvedhys dre bell yn mysk an Elfow:
Tri bysow rag ruwyon-Elf a’n dus hudel.
Seyth rag arlydhi-korr yn helyow a ven.
Naw rag gwer varwel a vydh merwel.
Onan rag an Arloedh Tewl war y dron yeyn.
Yn tir Mordor, le may ma’n skeusow.
Unn Bysow dh’aga rewlya oll, Unn Bysow dh’aga helerghi,
Unn Bysow dh’aga thenna oll, hag y’n tewlder aga helmi.
Yn tir Mordor, le may ma’n skeusow.
Ev a hedhis, hag ena ev a leveris yn lent, down y lev: ‘Henn yw an Pennbysow , an Unn Bysow dh’aga rewlya oll. Henn yw an Unn Bysow a gollas ev, nans yw lies oes, ow kul dh’y nerth gwanna yn feur. Yma ewl grev dhodho anodho – mes res yw ma na’n kaffo ev.’
Frodo a esedhas, taw ha stag. Dell hevelis, own a ystynnas dorn kowrek, haval orth kommolenn dewl ow sevel y’n Est, ow trehedhes rag y sesya. ‘An bysow ma!’ a derleveris1 ev ‘Fatell, fatell wrug ev dos dhymmo vy y’n bys?’
‘Ah!’ a leveris Gandalf. Henn yw hwedhel pur hir. Ev a dhalleth nans yw hirneth y’n Blydhynyow Du ma na berth kov anedha saw an istoryon. Mar lavarren vy oll a’n hwedhel na dhis, y fien ni owth esedha omma pan wrug Gwenton dos ha bos Gwav.’
‘Mes nyhewer, my a leveris orthis a-dro dhe Sawron Meur, an Arloedh Tewl. An kyhwedhlow a glewsys jy yw gwir: ev re sevis arta yn hwir, gasa y grevva yn Myrkoes, ha dasweles dh’y hendinas yn Tour Tewl Mordor. An hanow na yw aswonnys gans hwi hobyttow keffrys, haval dhe skeus dhe emlow hwedhlow koth. Puprys, wosa fethans ha hedh, an skeus a wra furv dhihaval ha tevi arta.
‘Y’m beus hwans ma na’n hwarva y’m termyn vy,’ yn-medh Frodo.
‘My ynwedh,’ a leveris Gandalf. ‘hag yndella a wra oll a vew ha gweles termyn an par ma. Mes nyns yw henna yn-dann aga delanwes. Oll yw res dh’agan delanwes yw ervira pandr’a wren ni gans an termyn yw res dhyn. Ha seulabrys, Frodo, agan termyn a dhalleth dos ha bos tewl. Yma’n Eskar ow tos ha bos pur grev yn skon. Y dowlennow yw pell a adhvetter dell dybav, mes ymons i owth adhvesi. Ni a vydh gweskys yn tynn. Ni a via gweskys pur yn tynn yn neb kas, heb an chons euthyk ma keffrys.
Yma fowt dhe’n Eskar a unn dra a wrussa ri dhodho krevder ha skians rag fetha defens oll, terri an diwettha ammokow, ha goskeusi an tiryow oll gans nessa tewlder. Yma fowt dhodho a’n Unn Bysow.
An tri, an tekka, a veu kudhys diworto gans an arlydhi-Elf, ha nevra ny wrug y dhorn aga thava po aga mostya. Yth esa Seyth dhe’n myghternyow-Korr, mes ev re dhaskavas tri, hag an re erell re beu distruys gans an dragones. Naw anedha y ros ev dhe wer varwel , goethus ha meur, hag yndella y hwrug ev aga maglenna. Nans yw hirneth, i a goedhas yn-dann maystri an Onan, hag i a dheuth ha bos Bysowspyrysyon, skeusow yn-dann y Skeus meur, y euthykka gwesyon. Nans yw hirneth. Meur a vlydhynyow re dremenas a-ban gerdhi an Naw a-les. Mes, piw a woer? Dell wra tevi an skeus arta, i a wra kerdhes arta martesen. Mes lowr a henna! Ny vydhyn ni kewsel a-dro dhe draow a’n par ma, yn myttinweyth a’n Shayr keffrys.
Yndella yth yw lemmyn: an Naw ev re guntellas dhodho y honan; an Seyth ynwedh, poken distruys yns i. An Tri yw kudhys hwath. Mes nyns yw ev prederus yn aga hever namoy. Nyns yw res dhodho ma’s an Onan; rag ev y honan dhe wul an Bysow na, dhodho yw ev, hag ev a asas tremena rann meur a’y nerth kyns a-ji dhodho, rag may hallo ev rewlya an re erell oll. Mara’n daskaffo ev, ev a allo rewlya oll anedha arta, plepynag, ha’n Tri, hag oll re beu gwrys dredha a vydh diswrys, hag ev a vydh kreffa hwath.
Ha hemm yw an chons euthyk, Frodo. Ev a grysis an Onan dhe vos gyllys; distruys gans an Elfow, dell dalvia gwrys. Mes ev a woer lemmyn nag o ev distruys, ev re beu kevys. Ytho, yma ev orth y hwilas, ow hwilas, hag oll y vrys yw res dhodho. Ev yw y wovenek meur ha’gan own meur.
‘Prag na, prag ny veu ev distruys?’ a grias Frodo. ‘Ha fatell wrug an Eskar y gelli, mars o ev mar grev, ha’n bysow o mar dhrudh dhodho?’ Ev a synsis an bysow, haval orth ev dhe weles seulabrys bysies tewl owth ysytynna dh’y sesya.
‘Kemmerys veu a-dhiworto,’ yn-medh Gandalf. ‘Nerth an Elfow dhe sevel er y bynn o kreffa nans yw hirneth; ha nyns o gwer oll estrenyon dhedha. An wer a Westerness a dheuth dh’aga gweres. Henn yw chaptra a hen istori a via da dh’y glewes; drefenn bos galar dhe’n termyn na ynwedh, ha tewlder owth ynkressya, mes vertu veur, ha gweythresow meur nag ens i koeg yn tien. Unn jydh y’n termyn a dheu, martesen, y leverav orthis an hwedhel oll, po ty a vydh y glewes leverys yn leun gans an huni a’n goer gwella.’
‘Mes, rag an termyn, drefenn bos res dhis konvedhes yn kynsa fatell wrug dos dhiso an pyth ma, ha henn a vydh hwedhel hir lowr, henn yw an pyth a vydhav leverel. Yth o Gil-Galad, myghtern an Elfow, hag Elendil a Westerness a fethas Sawron, kyn marw’sons i dre’n ober; hag Isildur, mab Elendil, a droghas an Bysow diworth dorn Sawron, ha’y gemmeres avel y byth y honan. Yndella Sawron a veu fethys, ha’y spyrys a fias, ha kudhys o ev dre vlydhynyow hir, bys pan dhasfurvyas y skeus arta yn Myrkoes.
Mes an Bysow a veu kellys. Ev a goedhas y’n Avon Meur, Anduin, ha disdiskwedhes. Yth esa lu Isildur ow keskerdhes a-hys glann Est an Avon, ha nes dhe’n Parkow Gladen, Orkow an Menydhyow a setyas er aga fynn, hag ogas hag oll a’y dus a veu ledhys. Ev a lammas y’n dowr, mes an bysow a slynkyas diworth y vys dell neuvyas ev, ha’n Orkow a’y welas, ha’y ladha gans sethow.’
Gandalf a hedhis. ‘Hag ena, y’n pollow tewl y’n Parkow Gladen,’ a leveris ev, ’an Bysow a dhisdiskwedhas a-dhiworth godhvos ha henhwedhel; nyns yw an myns na a’y istori godhvedhys lemmyn marnas dhe dus voghes, ha ny ylli diskudha Konsel an Fur moy. Mes lemmyn, my a yll pesya an hwedhel, dell dybav.
‘Hirneth a-wosa, mes nans yw hirneth hwath, y triga ryb glann an Avon Veur, dhe amal Gwylvostir, pobel vyghan, skentel aga dorn ha kosel aga dewdroes. Haval orth Hobyttow ens i dell dybav; unnwoes gans hendasow an Stouryon martesen, drefenn i dhe gara an Avon, hag i a neuvya ynno lieskweyth, ha gul kokynnow a gors. Yth esa y’ga mysk teylu a-vri awos bos bras ha golusekka ages an brassa rann, ha lewyes veu gans mamm-wynn an werin, asper ha fur; skiansek yn kever godhvos-koth a’n par dell esa dhedha. An den govynnussa y vrys a’n teylu na o henwys Smegol. Gwreydhyow ha dallethvaow o dhe-les dhodho; ev a sedha yn pollow down; ev a bala yn-dann gwydhennow ha lesyow ow tevi; ev a gowfordha yn krugow; hag ev a hedhis mires yn-bann dhe benn breow, po del wydh, po bleujennow ow pleujowa y’n ayr: y benn ha’y dhewlagas a vira war-nans.’
‘Yth esa koweth dhodho henwys Degol, kehaval y eghenn , tynna y dhewlagas mes nyns o ev mar skon ha krev. Unn jydh, i a gemmeras kokynn ha mos dhe’n Parkow Gladen, le mayth esa ledanderyow kowrek a gors hag elester. Ena, Smegol a diras ha mos ow hwila a-dro dhe’n lann, mes Degol a esedhas y’n kokynn ha pyskessa. A-dhesempis, pysk meur a synsis y hig, ha kyns galloes y hedhi, ev a veu draylys ‘mes a’n gokynn hag y’n dowr, dhe woeles an avon. Ena, ev a dhisynsis y welenn drefenn ev dhe dybi gweles neppyth ow splanna y’n leys; yn unn witha y anall ev a’n dalghennas.’
‘Ev a arenebas, ynn unn dyena ha pasa, gans hwenn yn-mysk y wols ha dornas a leys, hag ev a neuvyas dhe’n lann. Hag ott! Pan wolghas ev dhe-ves an leys, ena yn y dhorn y hworwedhas bysow teg a owr; ev a splannas ha terlentri y’n howlsplann mayth o heudh y golonn. Mes Smegol re virsa orto a-dhiworth kudhva a-dryv gwydhenn, ha Degol ow korawena orth an bysow, Smegol a dheuth a-dhelerghto yn kosel.’
‘”Ro henna dhymm, Degol hweg,” yn-medh Smegol, dres skoedh y goweth.’
‘”Praga?” a leveris Degol.’
‘”Drefenn bos ow fennbloedh, ow hweg, hag yma hwans dhymm anodho,” yn-medh Smegol’
‘”Ny’m deur,” a leveris Degol. “My re ros dhis ro seulabrys, kostekka ages ow yalgh! My a gavas henna hag y fydhav y witha.”’
‘” A vydhydh yn hwir, ow hweg?” a leveris Smegol; hag ev a synsis Degol orth y vryansenn, ha’y daga, drefenn bos semlans an owr mar splann ha teg. Ena, ev a worras an bysow dh’y vys.’
‘Nevra ny dhiskudhas nagonan pandr’veu hwarvedhys dhe Dhegol; ev a veu moldrys pell dhe-ves a’y dre, ha’y gorf a veu kudhys yn skentel. Mes Smegol a dhehwelas y honan; hag ev a aswonnis na ylli nagonan a’y deylu y weles pan esa an bysow dh’y vys. Pes da o ev dre y dhiskudhans hag ev a’n kudhas; hag ev a’n devnydhyas rag diskudha kevrinyow, hag ev a dhevnydhyas y wodhvos rag porposow kamm ha spitus. Y dhewlagas ha’y dhiwskovarn a dheuth ha bos tynn rag derivadow drog-brederus oll. An bysow re rosa dhodho nerth a-barth y gnas. Nyns yw koynt ev dhe dhos ha bos pur anveurgerys, hag ev a veu gohelys (pan o ev gweladow) gans y gerens oll. I a botya orto, hag ev a vratha aga throes. Ev a dhallathas ladra, hag ev eth a-dro ow hanasa dhodho y honan, hag ow renki yn y vryansenn. Ytho, i a’n henwis Gollum ha’y vollethi, hag i a erghi orto mos pell dhe-ves; ha dre vynnes kres, y vamm-wynn a’n estewlis diworth hy theylu ha’y tholl.’
Ev a wandras yn unnselder, owth oelya nebes awos garowder an bys, hag ev a vyajyas ughres a-hys an Avon, bys pan dheuth ev erbynn gover a vera war-nans diworth an menydhyow, hag ev a’s holyas. Ev a gachya puskes yn pollow down gans bysyes anweladow, hag ev a’s dhybri kriv. Unn jydh, pur boeth o an gewer. Hag ev ow plegya dres poll, ev a omglewas losk a-dhelergh dh’y benn, ha golow ow tala a dhastewynnyas diworth an dowr, ow kul payn dh’y dhewlagas glyb. Ev a ombrederas orto, drefenn ev dhe ankevi yn kever an howl ogatti. Ytho, y’n diwettha prys, ev a welas yn-bann orto ha shakya y dhorn orto.’
‘Mes, hag ev owth iselhe y dhewlagas, ev a welas, pell war-rag, pennow an Niwlvenydhyow may teuth an gover diworta. A-dhesempis ev a dybis: “Goyeyn ha skeusek yw yn-dann an menydhyow na dell dybav. Ny allsa an howl mires orthiv ena. Gwreythennow an menydhyow na yw down dhe hwir dhe’m brys vy; martesen yma kevrinyow meur ynkleudhys ena nag ens i diskudhys a-dhia dhallethva dermyn.”
‘Ytho, ev a vyajyas dre nos yn-bann y’n ugheldiryow, hag ev a gavas fow vyghan may frosas an gover a-dhiworti; hag ev a wynnelas yn kolonn an vreow haval orth kontronenn, hag ev a dhisomdhiskwedhas mes a wodhvos. An Bysow eth y’n skeusow ganso, ha ny allas y wrier keffrys, pan devis y nerth arta, kavoes nowodhow yn y gever.’
‘Gollum!’ a grias Frodo. ‘Gollum? Esos ta ow leverel bos hemma an keth kroadur a wrug metya Bylbo orto? Ass yw henna euthyk!’
‘My a dyb y vos hwedhel trist,’ yn-medh an pystrier, ‘may hwarva dhe re erell, dhe nebes hobyttow re aswonnis vy keffrys.’
‘Ny allav vy krysi bos kevrennys Gollum gans hobyttow, kyn fe yn pell,’ a leveris Frodo gans nebes divlas. ‘Euthyk a dybyans!’
‘Gwir yw byttegyns,’ yn-medh Gandalf. ‘Yn kever aga dallethvos dhe gyns, my a woer moy ages dell woer hobyttow aga honan. Ha hwedhel Bylbo keffrys a brof an gevrenn. Yth esa meur y’n keyndir aga brys ha kov o pur haval. I a gonvedhas an eyl dh’y gila pur yn ta, gwell es dell gonvedhsa hobytt po Korr, po Ork, po Elf. An rimyow a wodhya an dhew, yn sampel.
‘Gwir,’ yn-medh Frodo. ‘Kyn hwoer poblow erell dres hobyttow rimyow ynwedh, ha’n keth eghenn. Ha ny hyg hobyttow. Golum a vynnas hyga diworth an dalleth. Yth esa ev owth assaya kachya Bylbo truan heb omwith. Ha, dell waytyav, y dhrokter a veu didhanys dre dhalleth gwari a rollo dhodho preydh es, heb peryll dhodho y honan mar fyllis ev.’
‘Pur wir, dell waytyav,’ a leveris Gandalf. ‘Mes yth esa neppyth arall, dell brederav, na gonvedhydh hwath. Ny veu diswrys yn tien Golum keffrys. Ev re ombrovsa bos kalessa ages dell dhysmygsa onan a’n Fur keffrys - dell vo hobytt. Yth esa korn byghan a’y vrys esa dhodho ev y honan hwath, ha golow eth dredho, haval orth aswa y’n tewlder: golow diworth an termyn yw passys. Da o ganso, dell dybav, dhe glewes lev kuv arta, ow tri kovyow a wyns, ha gwydh, ha howl war an gwels, ha traow ankevys erell a’n par na.’
‘Mes henna, heb mar, a sorrsa an rann debel anodho wor’tiwedh. Saw hy bos yaghhes.’ Gandalf a hanasas.’ Elas! yma boghes wovenek a henna ragdho. Mes, nyns yw ev dres govenek yn tien. Kyn hwrug ev piwa an Bysow dre dermyn mar hir, mar hir avel y gov ogatti. Drefenn bos termyn hir a-ban wrug ev y wiska lieskweyth: nyns o res saw boghes y’n tewlder. Nevra ny danowhasa ev yn tevri. Ev yw moen ha kales hwath. Mes yth esa an Bysow ow tybri y vrys, heb mar, ha’n torment re dheuth ha bos ogas anberthadow.’
‘Ny via oll an “kevrinyow meur” yn-dann an menydhyow namoy ages nos gwag: nyns esa travyth moy dh’y diskudha, nyns esa travyth dhe wul, saw dybri euthyk kevrinek, ha kovheans hwerow. Ev o trogh yn tien. Kas o ganso an tewlder, kas moy o ganso an golow: kas o ganso buptra, ha’n Bysow an moyha oll.’
‘Ny gonvedhav,’ yn-medh Frodo. ‘A nyns o y dhrudh an Bysow ma na berthis ev bern a dravyth arall? Mes, mars o kas ganso anodho, prag na wrug ev y skoellya, po mos dhe-ves ha’y asa?’
‘Y tal dhis dalleth konvedhes, Frodo, wosa oll a wruss’ta klewes,’ yn-medh Gandalf. ‘Kas o ganso anodho ha kerensa o ganso anodho, dell wrug ev omgasa hag omgara. Ny ylli ev y skoellya. Nyns o bodh gesys dhodho y’n mater.’
‘Bysow a Nerth a omwith, Frodo. Martesen ev a wra slynkya diworth bys yn traytus, mes nevra ny wra y withor y asa. Dhe’n moyha, ev a wari gans tybyans a’y ri dhe with nebonan arall – ha nyns yw henna marnas dhe dermyn a-varr, pan dhalleth an Bysow y dhalghenn. Mes, dhe’m brys vy, nyns eus nagonan saw Bylbo yn istori oll res eth pella ha’y wul. Res o dhodho ow gweres oll, ynwedh. Ha nevra ny wrusses ev y asa, po skoellya. An Bysow y honan a erviras traow, Frodo, nyns o Gollum. An Bysow a asas Gollum.’
‘Rag metya gans Bylbo!’ yn-medh Frodo. ‘A ny via gwell ganso Ork?’
‘Nyns yw mater rag hwarth,’ a leveris Gandalf. ‘Ragos jy yn arbennik. Yth o an koyntta hwarvos yn istori an Bysow dhe’n termyn ma: devedhyans Bylbo dhe’n prys na yn poran, ha gorra y dhorn warnodho, yn tall, y’n tewlder.’
‘Yth esa moy es unn nerth owth oberi, Frodo. Yth esa an Bysow owth assaya dehweles dh’y vester. Ev re slynkysa diworth dorn Isildur ha trayta orto ev; ena, pan dheuth chons, ev a gachyas Degol anfusik hag ev a veu moldrys; ha wosa henna Golum, hag ev re’n devorsa. Ny allas ev gul devnydh anodho namoy: ev o re vyghan ha pith; ha mar kwithsa ev ganso, nevra ny assa ev y boll down arta. Hag ena, pan o difun y vester arta, ow tannvon y dybyans tewl diworth Myrkoes, ev a asas Gollum. Ha kevys veu gans an den an anwirhavalla y’n bys: Bylbo diworth an Shayr!
‘A-dhelergh dhe henna, yth esa neppyth arall owth oberi, dres neb towlenn gans gwrier an Bysow. Ny allav vy y leverel yn klerra ages hemma: y koedhas dhe Vylbo kavoes an Bysow, ha nyns o honna towlenn y wrier. Hag y’n kas na, y koedhas dhiso y biwa. Ha henn a vo tybyans kennerthek.’
‘Nag yw,’ yn-medh Frodo. ‘Kyn nag ov vy sur mar gonvedhav dha styr. Fatell wruss’ta dyski oll a derivadow ma yn kever an Bysow, hag yn kever Golum? A’s godhes jy oll yn hwir, po esos ta ow tysmygi hwath?’
Gandalf a viras orth Frodo, ha’y dhewlagas a dhewynnyas. ‘My a wodhya meur, ha my re dhyskas meur,’ ev a worthybis. ‘Mes ny vynnav vy ri dhiso derivas a oll ow negys. Istori Elendil hag Isildur ha’n Unn Bysow yw godhvedhys gans an Fur oll. Dha vysow re beu diskwedhys bos an Unn Bysow na dre’n skrif-tan heb tokyn arall.’
‘P’eur hwruss’ta diskudha henna?’ a wovynnas Frodo, yn unn goderri.
‘Nammnygen y’n stevell ma, heb mar,’ a worthybis an pystrier yn tynn. ‘Mes my a waytyas y gavoes. My re dhehwelas a vyajyow tewl ha helgh hir rag gul an prov finek na. Oll yw pur gler lemmyn. Res o dhe dybi rag konvedhes rann Golum, ha’y gorra y’n aswa yn istori an Bysow. My a dhallathas gans dysmygow yn kever Golum, mes nyns esov vy ow tysmygi lemmyn. My a woer. My re’n gwelas.’
‘Ty re welas Golum!’ a leveris Frodo gans marth.
‘Gwir. An fordh apert, heb mar, mar kallen vy. Yth assayis vy yndella nans yw termyn hir; mes my re’n gwrug wostiwedh.’
‘Ytho, pandr’a hwarva wosa Bylbo dhe dhiank a-dhiworto? A wodhes’ta henna?’
‘Nyns yw pur gler. An pyth a leveris vy orthis yw an pyth a vynnas Gollum leverel – kyn na veu derivys y’n keth maner, heb mar. Gollum yw gowleveryas, ha res yw sidhla y eryow. Yn sampel, ev a henwi an Bysow y “ro pennbloedh”, hag ev a besyas yndella. Ev a leveris ev dhe dhos diworth y vamm-wynn, mayth esa meur a draow teg a’n par ma dhedhi. Hwedhel gokki. Nyns eus dout genev mamm-wynn Smegol dhe vos mamm-teylu, den meur yn hy bys, mes leverel bos meur a vysowyer-Elf dhedhi o gokki, ha leverel hi dh’aga ri avel ro, gow o, mes gow gans elvenn a wiryonedh.’
‘Moldrans Degol a droblas orth Gollum, hag ev re dhysmygis klem, ha’y dhasleverel dh’y “dhrudh” arta hag arta hag ev ow knias orth eskern y’n tewlder, erna wrug ev y grysi ogatti. Y bennbloedh o, y koedhas dhe Dhegol ri an bysow dhodho. An bysow re omdhiskwedhsa yn arbennik rag bos ro-pennbloedh. Y ro-pennbloedh o ev, hag erell hag erell.’
‘My a’n porthas dre dermyn mar hir dell yllis vy, mes an gwiryonedh o poesek dres eghenn, ha wor’tiwedh, res o dhymm bos anhwek. My a worras own a dan warnodho, ha tenna an hwedhel gwir diworto, tamm ha tamm, gans merans ha gryslans meur. Ev a dybis y vos kammgonvedhys ha tebeldyghtys. Mes wor’tiwedh, pan lavarsa ev y istori orthiv, bys yn diwedh an gwari-rim ha diank Bylbo, ny wrussa ev leverel moy, marnas kampoellansow tewl. Yth esa neb own dhodho hag o brassa ages y own ahanav vy. Ev a hanasas ev dhe gavoes drog-gras. Tus a gonvedhsa ma na borthsa ev bos potys, ha herdhys yn toll, ha perthi tus a ladras diworto. Yth esa kowetha da dhe Wollum lemmyn, kowetha da ha pur grev. I a’n gweressa. Bagyns a’n prensa. Henn o y benndybyans. Kas o gans Golum a Vylbo, hag ev a volletha y hanow. Hag ynwedh, ev a woer an le may teuth ev.’
‘Fatell dhiskudhas ev henna?’ a wovynnas Frodo.
‘Wel, yn kever an hanow, Bylbo y honan a leveris henna dhe Wollum, pur yn fol; ha wosa henna, ny via kales dhe dhiskudha y bow, pan wrug ev dos ‘mes a’y doll. Yn hwir, ev a dheuth yn-mes. Y ewl rag an Bysow o kreffa ages y own a’n Orkow, po an golow. Wosa po blydhen po diw ev a asas an menydhyow. Kyn feu ev kelmys hwath gans y hwans a’n Bysow, nyns esa ev orth y dhevorya namoy; ev a dhallathas yaghhe nebes. Ev a omglewas koth, euthyk koth, mes nyns o ev mar ownek avel kyns, hag yth esa nown euthyk dhodho.’
‘Golow; golow a howl ha loer, kas yw ganso anedha hag own, hag y fydh yndella oll y vewnans, dell dybav; mes ev o fel. Ev a dhiskudhas bos galladow omgeles diworth howlsplann ha loergann, ha mos war-rag yn skav hag yn kosel dre nos, dre dhevnydhya y dhewlagas yeyn gwannliwek, ha kachya miles byghan ownek po diswar. Ev a dheuth ha bos kreffa ha harttha dre voes nowydh hag ayr nowydh. Ev a gavas fordh yn Myrkoes, dell waytir.’
‘Yw henna an le ma’n kevsys?’ a wovynnas Frodo.
‘Y’n gwelis vy ena,’ a worthybis Gandalf, ‘mes kyns henna ev re wandersa pell, ow siwya ol Bylbo. Kales o dhe dhyski neppyth sur diworto, drefenn y gows dhe vos goderrys prest gans mollothow ha godrosow. “Pyth esa yn y boketyow?” a leveris ev. “Ny vynnas ev leverel, ny vynnas ev, drudh. Hyger byghan. Nyns o govynn ewn. Ev a hygas kynsa, ev a wrug. Ev a skonyas an rewlys. Ni a dalvia y stroetha, y talvien, drudh. Hag y fydhyn ni, drudh!”
‘Henn yw sampel a’y gows. My a wayt na vynnydh klewes moy. Res o dhymm perthi dydhyow skwithus anodho. Mes, diworth gidyans yn mysk an gryslans, my a gonvedhas y dhewdroes ow terstiwenniga dh’y gemmer wostiwedh dhe Esgaroth, ha dhe’n stretow Glynn keffrys, ow koslowes yn-dann gel hag ow mires diworth an skeusow. Wel, nowodhow a’n hwarvosow meur eth pell a-dreus Gwylvostir, meur a dus a glewas hanow Bylbo, hag i a wodhya an le may teuth ev. Ny withsen ni yn-dann gel agan dasvyaj dh’y dre y’n West. Diwskovarn tynn Golum a glewsa yn skon an pyth a vynnas ev godhvos.’
‘Prag na helghyas ev warlergh Bylbo pella ytho?’ a wovynnas Frodo. ‘Prag na dheuth ev dhe’n Shayr?’
‘Ah,’ a leveris Gandalf, ‘henn yw an dra. Ev a assayas y wul dell dybav. Ev a dhallathas, hag ev a dheuth war-west bys y’n Avon Meur. Mes ev a dreylyas a-denewen. Nyns o ev fethys gans an pellder, sur ov vy. Neppyth arall a’n tennas dhe-ves. Herwydh brys ow howetha, an re a’n helghyas ragov.’
‘An Elfow-koes a’n helghyas kynsa, oberenn es ragdha drefenn y ol dhe vos yr dhe’n termyn na. Dre Vyrkoes ha dehweles arta i a’n holyas, kyn na wrussons i nevra y gachya. An koes o leun a gyhwedhlow yn y gever, hwedhlow euthyk, yn mysk ydhyn ha miles keffrys. Gwer an Koes a leveris bos browagh nowydh a-dro, tarosvann a eva goes. Ev a yskynna gwydhennow rag kavoes neythow; ev a gramya a-ji dhe dell rag kavoes an re yowynk; ev a slynkya dre fenestri rag kavoes kowellow-lesk.’
‘Mes dhe amal west Myrkoes, an ol a dreylyas dhe-ves. Y hwandras ev war-soth, ha mos ‘mes a wodhvos an Elfow-Koes ha kellys veu. Hag ena, my a wrug kammwrians bras. Yn hwir, Frodo, ha nyns o an kynsa; kyn fo prevys bos an gwettha martesen. My a asas an dra. My a hedhis an helgh; drefenn bos prederow pals dhymm dhe’n termyn na, ha my a fydhyas yn skentoleth Saruman hwath.’
‘Wel, nans yw blydhynyow henna . My re’n tynnbrenas gans meur a dhydhyow tewl ha peryllus. An ol o pur yeyn pan dhehwelis vy dhodho arta, wosa Bylbo dhe asa a-dhiworth omma. Hag ow helgh a via koeg, heb an gweres a gevis vy diworth koweth: Aragorn, an gwella vyajyor ha helghor y’n oes ma a’n norvys. Warbarth ni a helghyas warlergh Golum a-hys hirder dien Gwylvostir, heb govenek, ha heb sewen. Mes wos’tiwedh, pan hepkorrsen vy an helgh ha treylya troha ranndiryow erell, Golum a veu kevys. Ow howeth a dhehwelas diworth peryllow meur, ow tri an kroadur truan ganso.’
‘Ny lavarsa ev an pyth re wrussa ev. Ny wrug ev saw oela ha leverel ni dhe vos fell, gans gollum pals yn y vryansenn; ha pan wren ni gweskel warnodho ev a gyni ha plattya ha rutya orth y dhewdhorn hir, ow lapya orth y vysies haval orth bos payn dhedha, haval orth ev dhe berthi kov a dorment koth. Mes ny’m beus dout vytholl: ev res eth yn fordh lent, kamm ha kamm, mildir ha mildir, war-soth, wostiwedh dhe vro Vordor.’
Y teuth taw tew y’n stevell. Frodo a allas klewes y golonn ow polsa. Yn-mes keffrys, puptra o kosel dell hevelis. Nyns esa son gwelsow Sam namoy.
‘Dhe wir, dhe Vordor,’ yn-medh Gandalf. ‘Elas! Mordor a denn traow drog oll, hag yth esa an Nerth Tewl ow tarlesa y vodh oll rag aga huntelles ena. Bysow an Eskar a wrug y verk, ynwedh, ev a’n gwrug gostyth dhe’n galow. Yth esa tus oll ow hwystra yn-kever an skeus nowydh y’n Soth, hag y gas a’n West. Y’n le na yth esa y gowetha splann nowydh a weressa orto gul y dhrog-gras!’
‘Muskok truan! Y’n tir na y tysksa ev meur, re. Ha, dell skolkyas ev dhe’n emlow, ev a veu synsys, ha kemmerys - rag apposyans. Henn o an dra, dell brederav. Pan veu ev kevys, ev re bia ena dre dermyn hir, hag yth esa ev ow tasweles, rag gul neb oberenn dhregynnus. Mes nyns yw henna a-vern lemmyn. Y wettha dregynn a veu gwrys.’
‘Gwir, elas! Dredho, an Eskar re dhyskas an Onan dhe vos kevys arta. Ev a woer an le may koedhas Isildur. Ev a woer an le may kavas Gollum y vysow. Ev a woer ev dhe vos Bysow Meur, drefenn ev dhe ri bewnans hir. Ev a woer nag yw onan a’n Tri, drefenn nevra nyns ens i kellys, ha ny berthons i drogeth vyth. Ev a woer nag yw onan a’n Seyth, po an Naw, rag aga studh dhe vos godhvedhys. Ev a woer ev dhe vos an Onan. Ha wostiwedh y hwrug ev klewes, dell dybav, yn kever Hobyttow ha’n Shayr.’
‘An Shayr – yma ev orth hy hwithra lemmyn martesen, mar ny gavas ev hy thyller seulabrys. Yn hwir, Frodo, yma own dhymm ev dhe dybi, martesen, an hanow Bagyns, anpoesek dre dermyn hir, dhe dhos ha bos poesek.’
‘Mes hemm yw euthyk!’ a grias Frodo. ‘Gwettha dre bell ages dell dybis vy dre dha warnyansow ha gidyansow. Gandalf, koweth a’n gwella, pandr’a wrav vy? Yma own bras dhymm gwir lemmyn. Pandr’a wrav vy? Yma edrek dhymm na wanas Bylbo an kroadur euthyk na pan esa chons dhodho!’
‘Truedh a hedhas y dhorn. Truedh, ha Mersi: erbynn gweskel heb edhomm. Hag ev a veu gobrys yn ta, Frodo. Ty a yll bos sur ev dhe gavoes dregynn mar vyghan, ha diank wor’tiwedh, drefenn ev dhe dhalleth y berghennieth a’n Bysow yndella. Gans truedh.’
‘Drog yw genev,’ yn-medh Frodo. ‘Mes ownek ov vy, ha ny omglewav truedh vyth rag Gollum.’
‘Ny wruss’ta y weles.’ a woderras Gandalf.
‘Gwir, ha ny’m beus hwans gul yndella,’ a leveris Frodo. ‘Ny’th konvedhav. Sowdhennys yn feur ov ty ha’n Elfow dh’y asa bewa wosa oll an drogoberow euthyk na! Lemmyn ev yw mar dhrog avel Ork, ha namoy es eskar. Ev re dhendilas mernans.’
‘Ev re’n dhendilas! Gwir herwydh ow brys. Tus pals a vew re dhendilas mernans. Ha nebes a verwel re dhendilas bewnans. A yllydh jy ri bewnans dhedha? Ytho, na vydh re der dhe ri mernans avel breus. Ny yll gweles tus fur keffrys gorfenn a fordhow oll. Nyns eus govenek meur dhymm bos kur rag Gollum kyns ev dhe verwel, mes yma chons. Hag ev yw kelmys gans tenkys an Bysow. Ow holon a lever bos gweythres dhodho yn hwedhel an Bysow, po da po drog, kyns an diwedh; ha pan dheffo henna, martesen mersi Bylbo a wra rewlya tenkys tus pals – ha’th tenkys tejy ynwedh. Ytho, ny wrussyn ni y ladha: ev yw pur goth ha pur druan. Elfow an Koes a’n gwith yn prison, mes i a’n dyght gans kemmys kuvder hag a yllons i kavoes y’ga holon fur.’
‘Byttegyns, kyn na allas ladha Bylbo Golum, my a vynn ma na wittha ev an Bysow.’ yn-medh Frodo. ‘My a vynn ma na’n kaffa ev, na dheffa ev dhymmo! Prag y hwruss’ta gasa orthiv y witha? Prag na wruss’ta orthiv y skoellya, po, po, y dhistrui?’
‘Gasa orthis! Gul orthis! a leveris an pystrier. A ny wruss’ta goslowes orth oll a leveris vy? Nyns esos ta ow tybi yn kever an pyth a leverydh. Yn kever y skoellya, henn o kamm yn apert. Yma fordhow bos kevys dhe’n Bysowyer ma. Yn dornow drog, ev a yll gul drogedh bras. Y’n gwettha prys, y teffa ev yn dorn an Eskar. Ev a wrussa yndella yn sur; rag bos hemma an Onan, hag yma ev ow tevnydhya oll y nerth dh’y gavoes po y denna dhodho ev.
‘Yn hwir, Frodo ker, yth esa peryll ragos; ha henn a brederis orthiv yn feur. Mes an dra o pur boesek, ha res o dhymm gul argoll – mes, kynth en vy a-bell, nevra nyns o dydh pan nag o gwithys an Shayr gans lagasow hewoel. Mar ny wruss’ta y dhevnydhya, my a dybis na wre an Bysow effeyth duryadow dhis, effeyth drog vyth, dre dermyn pur hir yn neb kas. Ha res yw perthi kov ma na wodhvev vy saw boghes yn tiogel nans yw naw blydhen, pan vetis vy genes y’n diwettha tro.’
‘Mes prag na’n distrui, dell dalvia gwrys nans yw termyn hir, herwydh dha vreus? a grias Frodo arta. ‘Mar tannvonses gwarnyans dhymm, po messaj, my a’n distrui.’
‘A wrusses? Fatell wrusses yndella? A wruss’ta assaya?
‘Na wrug, mes y hyllir y vorthola, po y deudhi dell dysmygav.’
‘Assay!’ yn-medh Gandalf. ‘Assay lemmyn!’
Frodo a gemmeras an Bysow a’y boket arta ha mires orto. Y semlans o levan ha sempel arta, heb po merk po arwoedh a allas ev gweles. Semlans an owr o teg ha pur, ha Frodo a dybis bos y liw pur fethus ha teg, ass o perfeyth y gylghedh. Tra estemadow o ha drudh yn tien. Pan y’n tennses ev diworth y boket y fynnsa ev y dewlel yn poettha rann an tan. Mes ny allas ev gul yndella heb gwynnel yn feur. Ev a boesas an Bysow yn y dhorn, owth hokya, hag ev a omynnias perthi kov a oll a leveris Gandalf; hag ena, gans herdh bras a vodh, ev a wrug gwayans rag y dewlel dhe-ves – mes ev a aswonnis ev dh’y dhasworra yn y boket.
Gandalf a hwarthas yn fell. ‘A konvedhydh? Seulabrys, ny yllydh tejy, Frodo, y dhisynsi yn es, na wul damaj dhodho dre vodh. Ha ny allsen vy gul yndella dhis, marnas dre nerth a dorrsa dha vrys. Yn kever terri an Bysow, nerth yw euver. Travyth keffrys ha’y weskel gans sloj poes, ny wrussa brall ynno. Ny yll ev bos diswrys po genes po genev.
‘Yn sur, ny deudhssa dha dan byghan owr sempel keffrys. An Bysow ma re dremenas dredho keffrys anbystigys hag anboethas. Nyns eus gelforn y’n Shayr ma a allsa y janjya vytholl. Ny allsa gul yndella anwenyow ha fornes an Korryon keffrys. Leverys veu may hallsa bos teudhys ha distruys an Bysowyer a Nerth dre dan-dragon, mes nyns eus dragon vyth gesys y’n norvys mayth yw an tan koth krev lowr ynno; nevra nyns o dragon vyth a allsa pystiga an Penn Bysow, Ankalagon Du keffrys, drefenn henna dhe vos gwrys gans Sawron y honan.
‘Nyns eus marnas unn fordh: kavoes Krakkys Breus, down y’n Tanvenydh, Orodruyn, ha tewlel an Bysow ynna, mar mynnydh y dhistrui yn hwir, hag y worra dres dorn an Eskar bys vykken.’
‘Y fynnav y dhistrui dhe-wir!’ a grias Frodo. ‘Po, wel, gul dhodho bos distruys. Ny veuv gwrys rag negysyow peryllus. My a vynn ma na wellen vy nevra an Bysow! Prag y teuth ev dhymmo vy? Prag y feuv evy dewisys?’
‘Nyns eus gorthyp dhe wovynnow a’n par na,’ a leveris Gandalf. ‘Ty a yll bos sur ma nag o dre verit nag eus dhe dus erell: na nerth na furneth yn neb kas. Mes dewisys beus, rakhenna, res yw dhis devnydhya an krevder ha kolonnekter ha skians dell eus dhis.’
‘Mes, yma myns mar vyghan a’n traow ma dhymmo! Ty yw fur ha nerthek. A ny vynn tejy kemmeres an Bysow?’
‘Na vynnav!’ a grias Gandalf, yn unn lamma yn-bann. ‘Gans an nerth na, y fia nerth re veur hag euthyk dhymm. Ha dredhov, an Bysow a waynsa nerth brassa ha marwella.’ Y dhewlagas a lughesas hag y fas a veu enowys haval dhe vos tan a-ji a-berveth. ‘Na’m godhyn! Rag na vynnav dos ha bos haval dhe’n Arloedh Tewl. Dre druedh yw fordh an Bysow dhe’m kolonn vy, truedh rag gwannder ha hwans a grevder dhe wul dader. Na’m godhyn, ny vedhav y gemmeres, rag y witha salow keffrys, andhevnydhys. Hwans a’y dhevnydhya a via re vras rag ow krevder. Y fydh edhomm bras anodho dhymm. Yma peryllow bras a-dheragov.’
Ev eth dhe’n fenester hag igeri an kroglennow ha’n isdarasow. Howlsplann a livas arta a-berth y’n stevell. Sam a dremenas a-hys an hyns yn-mes, ow hwibana. ‘Ha lemmyn,’ a leveris an pystrier, yn unn dreylya war-tu ha Frodo arta, ‘yma’n ervirans dhiso. Mes pup-prys y fydhav vy dha weres.’ Ev a worras dorn war skoedh Frodo. ‘My a vydh gweres orthis perthi an begh ma, hedre vo dhiso jy y berthi. Mes res yw dhyn gul neppyth skon. Yma’n Eskar ow kwaya.’
Y teuth taw hir. Gandalf a esedhas arta ha byffya orth y bib, haval orth bos kellys yn y vrys. Y dhewlagas a hevelis bos deges, mes yth esa ev ow mires orth Frodo yn tynn. Frodo a viras stag orth regydh rudh an tan, bys may lanwsons i oll y wel, hag yth esa ev ow mires yn puthow down a dan dell hevelis dhodho. Yth esa ev ow tybi a-dro dhe’n Krakkys Breus mythys ha browagh an Menydh Tanek.
‘Wel!’ yn-medh Gandalf wor’tiwedh. ‘Pyth esos’ta ow tybi? A wruss’ta ervira an dra a wre’ta?’
‘Na wrug!’ a worthybis Frodo, yn unn dhasdifuna yn-mes a’n tewlder, hag owth aswonn gans marth nag o tewl an jydh, ha dres an fenester y hallas ev gweles an lowarth yn howlsplann. ‘Po, gwrug, martesen. Herwydh ow honvedhes a’n pyth a leversys, res yw dhymm gwitha an Bysow dhe’m brys vy, dhe gyns y’n termyn ma, py drog pynag a wrello ev dhymmo vy.’
‘Pypynag a wrello ev, y fydh lent, ow kul drokter yn lent, mara’n gwithydh gans an mynnas na,’ yn-medh Gandalf.
‘Yma govenek dhymm yndella,’ a leveris Frodo. ‘Mes ynwedh, yma govenek dhymm ty dhe gavoes gwithyas gwell kyns pell. Ha henna ow kortos, peryllus ov vy dell hevel, peryllus dhe oll a drig nes dhymm. Ny allav vy gwitha an Bysow ha triga omma. Y talvien vy gasa Penn Bag, gasa an Shayr, gasa puptra ha mos dhe-ves.’ Ev a hanasas.
‘Y fia da genev dhe sawya an Shayr, mar kallav vy, kynth esa prysyow pan dybis vy an dus dhe vos re wokki ha talsogh dh’aga deskrifa, ha my re omglewas po dorgrys po livans a dhragones dhe vos da ragdha. Mes ny omglewav yndella lemmyn. Mars usi an Shayr yn neb le a-dhelerghov, salow hag attes, gwandra a vydh perthadowwa dell omglewav: my a wra godhvos bos troesla krev yn neb le, kyn na yll ow dewdroes sevel ena arta.
‘Y tybi vy a-dro dhe vones dhe-ves, heb mar, mes y tybi bos henna dy’goel a neb eghenn, kevres a anethow, haval orth anethow Bylbo, po gwell, gans gorfenn kres. Mes hemm a via divroans, poenya diworth peryll yn peryll, orth y denna a-dhelerghov. Hag y fydh res dhymm mos ow honan, rag gul yndella ha sawya an Shayr. Mes my a omglew pur vyghan ha pur andesedhys, ha, wel – diweres. An Eskar yw mar grev hag euthyk.’
Ny leveris ev yndella dhe Gandalf, mes hag ev ow kewsel, hwans meur dhe siwya warlergh Bylbo a enowis yn y golonn – siwya warlergh Bylbo, ha martesen y gavoes arta. Mar grev o an ewl may fethas hi y own: namna allsa ev poenya yn-mes a Benn Bag y’n termyn na poran, a-hys an fordh heb y hatt, dell wrussa Bylbo yn myttin haval nans yw termyn hir.
‘Frodo ker!’ yn-medh Gandalf. ‘Hobyttow yw kroaduryon marthys dhe wir, dell leveris vy kyns. Y hyllir dyski oll yn kever aga gisyow yn mis, ha hwath, wosa kans blydhen, i a yll gul marth heb gwarnyans. Skant ny waytis vy gorthyp a’n par na, diworthis jy keffrys. Ny wrug Bylbo kammwrians dre dhewis y her, kyn na wodhva ev a-dro dhe boester y dhewis. Ewn osta soweth. Ny yll an Bysow gortos kudhys y’n Shayr dre dremyn hir lemmyn; hag a-barth dhiso keffrys ha tus erell, y fydh res dhis mos, ha gasa an hanow Bagyns a-dhelerghos. Ny vydh salow an hanow na, po yn-mes an Shayr po y’n Gwylvos. My a vynn ri dhis hanow-vyajya lemmyn. Pan ylli, bydh Mester Tollvre.
‘Mes ny dybav bos res dhis mos dha honan, mars eus nebonan a yllydh trestya, nebonan a vynnsa mos genes – nebonan a vynnses jy kemmeres yn peryllow anaswonnys. Mes mar hwilydh koweth, dewis gans rach! Ha bydh war a’n pyth a leverydh, dhe’th nessa kowetha keffrys! Yma meur a aspioryon dhe’n Eskar, ha meur a fordhow rag klewes.’
Distowgh, ev a hedhis haval orth ev dhe glewes. Frodo a dheuth ha bos war a’n taw, hag a-ji hag yn-mes. Gandalf a greupyas ryb an fenester. Ena, yn uskis, ev a lammas dhe’n estyllenn-fenester ha herdhya bregh hir yn-mes hag yn-nans. Y teuth gwigh, ha penn Sam, krullys y wols, a dheuth war-vann tennys der unn skovarn.
‘Wel, wel, bennigys re bo ow barv!’ yn-medh Gandalf. ‘Sam Gamji yw! Ha pandra wre’ta?’
‘Bennigys re bi Mester Gandalf syrr!’ a-leveris Sam. ‘Travyth! Saw ‘th esen vy o’ treghi an amal-gwels ‘dann an fenester, ty ‘wra konvedhes.’ Ev a synsis y welsow, ha’ga diskwedhes avel dustuni.
‘Ny gonvedhav,’ yn-medh Gandalf yn fell. ‘Nebes termyn yw a-ban glewis vy son dha welsow. Pes termyn a wruss’ta aspia? Pandr’a wruss’ta klewes ha prag y hwruss’ta goslowes?’ Dewlagas Gandalf a lughesas ha’y dhewabrans a ystynnas haval dhe skubyllennow.
‘Mester Frodo syrr!’ a grias Sam, yn unn grena. ‘Na‘ra gasa ev shyndya orthiv, syrr! Na’ra gasa ev ow threylya yn travyth dinatur! Ow thas koth ‘via mar reudhys, ny vynnis vy dregynn, re’m enor, syrr!’
‘Ny vydh ev dha shyndya,’ yn-medh Frodo, skant ny allas ev hedhi hwerthin, kynth o ev amovys ha nebes sowdhenys. ‘Ev a woer pur yn ta na vynnydh gul dregynn, dell wrav vy. Mes gwra gorthybi y wovynnow distowgh!’
‘Wel syrr,’ a leveris Sam yn unn hokya nebes. ‘My ‘wrug klewes kals na wrug vy konvedhes yn hwir, ‘dro dhe eskar ha bysow, ha Mester Bylbo syrr, ha dragones, ha menydh tanek, ha – hag Elfow, syrr. My ‘wrug goslowes drefenn nag yllis vy omhedhi, mar kovedhydh ‘n dra. Re’m enev, syrr, my ‘gar hwedhlow a’n par na. Hag y hwrav vy krysi ynna ynwedh, pynag a lavarro Ted. Elfow syrr! ‘Fia pur dha genev gweles orta i. A n’ allses jy ow hemmeres rag’ga gweles, syrr, pan ylli?’
A-dhesempis Gandalf a hwarthas. ‘Deus a-ji!’ a armas ev. Ev a ystynnas y dhewvregh ha drehevel Sam marthys, gans gwelsow, temmigow a wels, ha puptra erell, dre an fenester ha’y sevel war an leur. ’Dha gemmeres rag gweles Elfow, eh!’ yn-medh ev, ow mires orth Sam yn tynn, mes gans islughesenn a vinhwarth dh’y enep. ‘Ytho, ty a glewas Mester Frodo dhe vones dhe-ves.’
‘Gwrug, syrr. Ha henn yw an skila ‘hwrug vy taga: dell wruss’ta klewes dell hevel. My ‘wrug assaya omlettya, syrr, mes tardha ‘hwrug ahanav: mar reudhys en vy.’
‘Nyns eus dewis arall, Sam,’ yn-medh Frodo yn trist. Ev re aswonnsa distowgh, fia a-dhiworth an Shayr dhe wul dibarthow paynekka ages leverel farwel dhe’n es aswonnys Penn Bag. ‘Res yw dhymm mos. Mes’ – ev a viras stag orth Sam- ‘mara’th teur yn ow hever dhe-wir, ty a vydh gwitha henna yn-dann gel. A gonvedhydh? Mar ny wredh yndella, mar hwystrydh saw unn ger a’n pyth a glewsys omma, yma govenek dhymm Gandalf dhe’th chanjya yn kroenek ha lenwel an lowarth gans serf-gwels.’
Sam a goedhas war benn glin yn unn grena. ‘Sa’bann Sam!’ a leveris Gandalf. ‘My re dhysmygis neppyth gwell es henna. Neppyth a wra taw dhe’th taves, ha’th kessydhya yn ewn a woslowes. Ty a vydh mos dhe-ves gans Mester Frodo!’
‘My, syrr!’ a grias Sam, yn unn lamma yn-bann haval dhe gi a veu gelwys rag kerdhes. ‘My, mos ha gweles Elfow! Splann!’ a armas ev, hag ena ev a dardhas yn dagrow.
*1 Terleverel Stutter / Stammer
*2 Orwas Border-guard